Gs. P-B. Lafont

Các tài liệu lịch sử ít khi bàn đến một cách sâu đậm về tình hình tổ chức kinh tế Champa trước hay sau thế kỷ XV. Mặc dù như thế, người ta cũng biết rằng vương quốc này có hai nền kinh tế song phương với nhau trong quá khứ, đó là nền kinh tế tự cung tự cấp (éonomie de subsistance) của đại đa số quần chúng tập trung hầu hết các nông dân và ngư dân dọc theo bờ biển và nền kinh tế lợi nhuận (éonomie de profit) mà triều đình Champa thường áp dụng với các nhà buôn nước ngoài.

Hầu hết các dân cư Champa sống ở vùng đồng bằng cũng như toàn thể người Tây Nguyên chuyên sống về nông nghiệp. Nghề trồng lúa vốn là sinh hoạt chính của họ. Chính vì thế, “ăn cơm” trở thành cụm từ rất phổ thông trong các quốc gia thuộc về khu vực Ðông Nam Á. Cũng nhờ các văn bia có nội dung liên quan đến việc dâng hiến hoa màu cho các đền tháp mà người ta biết rằng cư dân Champa sinh sống ở vùng đồng bằng là tập thể chuyên khai thác ruộng lúa qua hệ thống dẫn thủy nhập điền (BEFEO IV, 1904, trg.959, 962). Ngược lại, dân tộc sống ở vùng cao thì khai thác cánh đồng đất trũng (champs de dépressions) dọc theo ngọn đồi. Vì khí hậu khô hạn thường diễn ra tại một số vùng ở phía nam, thành ra các khu vực canh tác của Champa cần phải có hệ thống dẫn thủy nhập điền bắt nguồn từ các mương đập. Kể từ đó, cụm từ “cấp nước” trở thành công trình chính yếu của các nhà vua dành cho tập thể nông dân (BEFEO IV, 1904, trg. 942,943). Ðương nhiên người ta không biết rõ cho lắm, dù là phỏng chừng đi nữa, về số lượng sản xuất lúa gạo vào thời kỳ Champa Ấn Giáo, bởi vì sản phẩm nông nghiệp thường định giá bằng jak. Ngoài sản phẩm lúa gạo, các tài liệu Chăm cổ không bao giờ cho biết các loại giống hoa quả và cây cối dùng trong ngành trồng trọt tại vương quốc này, mà chỉ nhắc đến các loại thực phẩm, hạt giống và các phương tiện kinh tế tự cung tực cấp mà thôi. Cũng nhờ tư liệu viết bằng tiếng Mã Lai, người ta biết rằng vương quốc Champa có một số loại cây trồng trên các mảnh đất không cần dẫn thủy nhập điền như cây mè, cây đậu, cây chuối, cây mía, cây dừa mà người ta dùng làm “rượu dừa” như tài liệu Trung Hoa ghi lại. Theo nhật ký của Linh Mục Odoric de Pordenone liên quan đến chuyến công du của ông ta tại khu vực Á Châu vào thế kỷ XIV, người dân Champa vào thời kỳ đó có đủ lương thực để sinh sống. Người ta cũng không biết nhiều hơn về ngành nông nghiệp Champa sau thế kỷ XV mặc dầu các thương thuyền Âu Châu có mặt trên hải phận của vương quốc này kể từ năm 1540 đã thường xuyên lập bảng kê khai các loại hàng hóa và thực phẩm mà họ có thể dùng vào việc buôn bán. Trong số các loại hàng hóa này, người ta cũng không biết đến các loại sản phẩm cồng kềnh sản xuất tại Champa mà người nước ngoài không dùng đến. Lúa là một loại giống thịnh hành nhất trong ngành nông nghiệp của vương quốc này, nhưng người ta cũng không biết sản lượng trồng trọt là bao nhiêu, trong lúc đó lúa gạo là lương thực chính yếu dùng vào việc đổi chác, vay mượn hoặc trả góp. Vì rằng dân tộc Chăm sinh sống tại đồng bằng thời đó không trồng cau và trầu, thành vậy họ dùng lúa gạo để đổi chác sản phẩm này với người Việt Nam. Ngoài loại ngủ cốc này, người dân Champa thường trồng khoai lang (Convolvulus Batatas Linné) dùng làm lương thực thay gạo vào lúc thất mùa. Bông vải (Gossypium hirsutum) là sản phẩm rất phát triển trong khu vực Bình Thuận trong khi đó thuốc lá rất thịnh hành tại vùng Phan Rang. Họ cũng trồng cây dừa và các loại cây trồng khác ít quan trọng hơn. Song song với việc canh tác các loại cây cối dùng để tiêu thụ, người dân Champa còn chuyên làm nghề thu nhập những sản phẩm thiên nhiên do núi rừng cung cấp, nhất là rau cải và hoa quả mà họ thường sử dụng để làm món ăn hàng ngày. Họ cũng làm nghề săn bắn các loại thú nhỏ, như thỏ rừng, gà rừng, con tê tê (pangolin), chim rừng, con công (BEFEO XI, 1911, trg. 291, 296). Nghề săn bắn của họ thường diễn ra hàng ngày, nhất là nhân dịp đồng án, đã đem lại cho bữa cơm của họ có thịt, vì việc chăn nuôi mang tính cách gia đình không thể cung cấp cho họ những món thịt thường xuyên, một phần do bệnh dịch súc vật, đặc biệt là cúm bò thường hay tàn phá ngành chăn nuôi gia súc và phần khác thì xuất phát từ lễ tế thường sử dụng quá nhiều thú vật gây ra nạn thiếu thiếu thốn về gia súc, gia cầm mà họ chăn nuôi trong gia đình. Cuối cùng các nông dân này cũng làm nghề câu cá sông và cá hồ nhằm tăng cường thêm thực phẩm để dùng trong gia đình.

Các ngư dân Champa sống ven biển Nam Hải chạy dài hơn 800 cây số cũng có một cuộc sống kinh tế rất gần gũi với tầng lớp nông dân, nhưng chỉ có một sự khác biệt hơn đó là ngư dân dùng hải sản của mình để đổi lấy gạo của nông dân. Chính vì thế cá và gạo là thực phẩm cơ bản của vương quốc Champa thời đó, nhất là phía nam Champa, một hải phận rất nhiều cá mà Linh Mục Odoric de Pordenone đã ghi nhận vào thế kỷ XIV.

Hầu hết nhân dân Champa chỉ chuyên sống về nghề nông nghiệp và ngư nghiệp. Ngược lại, vua chúa và quan thần Champa thường đặt trọng tâm vào nền kinh tế có lợi nhuận qua các việc buôn bán với các thương thuyền Ấn Ðộ, Trung Hoa, Mã Lai, Ả Rập, và kể từ thế kỷ thứ XVI với người Âu Châu. Các thương thuyên này thường mua các sản phẩm có hương thơm, da thú rừng và kim loại quí theo sự đòi hỏi của thị trường. Quốc vương Champa là người chiếm độc quyền để cung cấp những sản phẩm cho thị trường này.

Vào những năm đầu của Tây Lịch, vương quốc Champa dường như đã bắt đầu tham gia vào việc trao đổi kinh tế với một số quốc gia lân cận. Một số mảnh vỡ của hiện vật gốc Trung Hoa và Ấn Ðộ được tìm thấy tại Trà Kiệu đã chứng minh điều đó. Kể từ các năm đầu của thế kỷ thứ V, tài liệu Trung Hoa thường ghi rằng Champa là quốc gia đã có một đội ngũ hàng hải quan trọng thường dùng vào việc đánh phá các bờ biển Ðại Việt ở phía bắc và chuyên về ngành di chuyển hàng hóa trên đại dương. Chính vì thế, một số tài liệu lịch sử thường cáo buộc rằng ngành hàng hải của Champa thời đó chỉ là đơn vị chuyên làm nghề cướp biển. Mặc dầu người ta không biết số lượng tàu bè thuộc đơn vị hàng hải của vương quốc này, nhưng người ta có thể nghĩ rằng Champa phát triển rất mạnh ngành thương thuyền của mình vào đầu thế kỷ thứ IX, khi khu vực Tây Á và Trung Á, vì tình hình an ninh không cho phép, không dùng được đường bộ xuyên lục địa Châu Á còn gọi là con đường tơ lụa, để làm hệ thống giao thông nữa. Kể từ đó, các nhà thương gia buôn bán phải chọn đường biển để chở hàng hóa của họ.

Phải nói rằng ngành thương mại hàng hải đã đem lại cho Champa một nguồn tư lợi vô cùng lớn lao, bởi vì các tàu bè quốc tế phải dừng chân tại bờ bể của vương quốc này để tiếp tế lương thực và nhất là Champa có nhiều hải cảng nổi tiếng như Turan (Ðà nẵng hiện nay), Kam-ran (Cam Ranh), Sri Banoy (hải cảng của Vijayapura trong vịnh Qui Nhơn hiện nay), Malithit (Phan Thiết), v.v. Và các vị vua đầu tiên của Champa đã từng hưởng nền trù phú của ngành thương mại này là triều đại của Indrapura (Ðồng Dương) mà các tư liệu khảo cổ học đã từng chứng minh. Kể từ đó, Champa trở thành một quốc gia hùng mạnh về ngành hàng hải. Năm 1177, hạm đội Champa đã chuyên chở nguyên đoàn quân của mình để đánh phá Angkor và vào năm 1203, có hơn hai trăm chiếc tàu buồm đã tháp tùng vị vua Champa đóng đô ở Vijaya để vượt biên lánh nạn (Việt Sử Lược III). Lực lượng hàng hải này cấu thành những đơn vị hải quân đã giúp vương quốc Champa gia tăng mạnh mẽ ngành trao đổi thương mại của mình với Trung Hoa, Ấn Ðộ và các nước Trung Ðông chuyên về nghề buôn bán các sản phẩm.

Sự sụp đổ của thủ đô Vijaya vào năm 1471 không làm cản trở nền thương mại của Champa bị thu hẹp lại ở miền nam, vì vương quốc này trở thành một quốc gia đã hội nhập rất nhanh vào vòng cầu kinh tế của tiểu vương quốc Malacca (Mã Lai), tức là trung tâm thương mại quốc tế thời đó. Kể từ đó, Champa tìm cách đưa ngành thương thuyền của mình vào các mạng lưới thương mại hàng hải nối liền các hải cảng của tàu bè và các kho chứa hàng hóa nằm trên các bờ biển Nam Hải. Và tình hình thương mại này kéo dài đến giữa thế kỷ XVII, tức là thời điểm mà vua chúa nhà Nguyễn đã ngăn cấm các tàu bè nước ngoài cập bến Champa và mua bán với vương quốc này, một ngành thương mại đã mang lại nhiều lợi nhuận cho vua chúa và quần thần Champa thời đó.

Trong số các món hàng đổi chác chính yếu trong ngành hàng hải đã đem lại nguồn lợi nhuận quan trọng cho triều đình Champa vào thời kỳ Ấn Giáo hay sau thế kỷ thứ XV, người ta phải kể đến một loại sản phẩm của Champa đã từng gây bao tiếng vang từ Nhật Bản cho đến Trung Ðông đó là gỗ trầm (gahlau), tỏa hương thơm rất là đặc biệt mà các nhà thực vật học (botaniste) vẫn chưa tìm ra những bí ẩn trong tinh chất hương thơm của nó. Ðây là một loại cây đòi hỏi bao kiên nhẫn và nghi lễ phiền phức trước khi khởi công đi tìm, nó và cũng là sản phẩm rất quí trong danh sách hàng hóa từ thuở xa xưa. Trầm hương Champa được xem như là loại trầm quí giá nhất bởi người Ấn Ðộ vào đầu kỷ nguyêná; bởi người Trung Hoa kể từ thời kỳ Lâm Ấp (Lin Yi), vì gỗ này được liệt kê vào danh sách của sản phẩm mà Champa phải triều cống hoàng đế của họá; bởi các tác giả Ả Rập như Al-Mas’udi vào thế kỷ thứ X và Al-Idrisi vào thế kỷ XII để rồi họ gọi trầm hương Champa là sanf ( tiếng Ả Rập: sanf = Campa; bởi các tác giả Bồ Ðào Nha dưới tên gọi của gỗ này là calambac kể từ giữa thế kỷ thứ XVI và vào thế kỷ kế tiếp bởi các thương gia Hòa Lan. Trầm hương Champa là chủ đề mà người ta tìm thấy hầu hết trong những hồi ký của người thương gia thời đó, vì thị trường của gỗ quí này đã mang lại một nguồn lợi nhuận lớn lao nhất. Bởi vì thế, vào thế kỷ thứ XV người Trung Hoa cho biết giá trầm hương mua tại Champa, nếu tính theo trọng lượng, thì bằng giá bạc kim vào thế kỷ thứ XVII. Người Âu Châu còn ghi rằng giá trị của trầm hương có thể gia tăng gấp 15 lần giữa giá mua tại Champa và giá bán lại tại Nhật Bản hay tại Trung Ðông. Theo người Âu Châu, có sự khác biệt giữa trầm hương mang tên là bois d'aloès hay calambac với trầm hương tên là bois d’aigle mà các nhà thực vật học vẫn không biết rõ nguồn gốc của nó. Ngược lại nhiều tác giả hiện đại vẫn thường nghĩ rằng trầm hương (bois d'aloès) và trầm hương (bois d’aigle) có giá trị ngang nhau, trong khi đó các nhà buôn Âu Châu vào thế kỷ XVII trị giá trầm hương bois d’aigle rẻ hơn 20 lần so với trầm hương mang tên là bois d'aloès hay calambac.

Nếu người ta biết rõ về thị trường của gỗ trầm hương (bois d'aloès) thì ngược lại người ta ít biết về giá cả của các sản phẩm lâm nghiệp khác mà các tài liệu Trung Hoa và Bồ Ðào Nha thường ghi lại từ đầu thế kỷ thứ XVI. Một số sản phẩm lâm nghiệp đã trở thành món hàng thương mại độc quyền của nhà vua hay quan lại Champa thời đó là vỏ cây quế rừng của miền trung Viêt Nam thường gởi sang Nhật Bản cho đến khi quốc gia này quyết định bế môn tỏa cảng với thế giới bên ngoài vào thế kỷ XVII. Bên cạnh quế rừng là cây đàn hương (santal) và đậu khấu (cardamom) thường mọc trên vùng cao mà người ta hái hạt để xuất khẩu sang Trung Hoa.

Trong số các sản phẩm khác mà các nhà thương thuyền thường đặt mua tại Champa gồm có các loại da thú, sừng thú, gỗ quí và một số nội tạng (viscère) thú vật mà viện bào chế thuốc men của Trung Hoa thường yêu cầu đó là nội tạng của trâu rừng, bò rừng Nam Á (banteng), con hưu, tê giác cấu thành một đàn động vật rất đông đảo trên vùng cao nguyên. Theo tài liệu Trung Hoa, vua Champa đã chiêu cống vào năm 995 cho hoàng đế của quốc gia này mười chiếc sừng tê giác, hơn ba trăm chiếc ngà voi. Người ta cũng không quên những loại da của thú dữ khác, như cọp và beo, vừa sống ở vùng đồng bằng và trên cao nguyên, thường được xuất khẩu đến các hải cảng có kho dự trữ hàng hóa chờ ngày chuyên chở sang Âu Châu. Sau cùng, một sản phẩm khác cũng nằm trong danh sách hàng hóa xuất cảng đó là ngà voi rừng mà các người Tây Nguyên phải nộp một phần nào cho triều đình Champa thời đó như một loại thuế có kỳ hạn mà các vua chúa của vương quốc này thường sử dụng vào các thế kỷ XVI và XVII để đổi chác dưới hình thức món hàng da lông thú (pelleterie) với các thương thuyền nước ngoài trên đường sang Trung Hoa.

Các vị vua Champa cũng kiểm soát việc khai thác mỏ kim loại quí và nắm độc quyền thương mại về sản phẩm này kể từ cuối thế kỷ XV. Kim loại quí quan trọng nhất trong thị trường thời đó là vàng lẫn lộn trong cát của sông rạch. Việc khai thác mỏ vàng tại Champa trở thành một kỹ nghệ đáng kể vì số lượng và trọng lượng của những bảo vật làm bằng vàng mà các vị vua Champa Ấn Hóa đã từng dâng hiến cho các vị thần của họ là một thí dụ điển hình. Chẳng hạn vua Harivarman V, chỉ riêng năm 1114, đã dâng hiến cho thần Sri Sanabhadresvara chín món vật bằng vàng với trọng lượng hơn 20 kilogram (BEFEO IV, 1904, trg. 951, 952). Món thứ hai là bạc có khối lượng rất lớn nằm trong các mõ ở miền nam của Indrapura, Amaravati và phía bắc của Vijaya, mà quốc vương Champa thời Ấn Giáo đã dâng cúng một cách rộng rãi cho các điện thờ tôn giáo. Vào năm 1174, vua Jaya Indravarman V đã dâng hiến gần 60 kilogram bạc cho thần Sri Sanabhadresvara nhằm trang trí một căn điện thờ nhỏ và công trình xây dựng phần phụ thuộc của đền này nhằm ca ngợi sự quang vinh của ông ta (BEFEO IV, 1904, trg. 971, 974. Sau ngày Vijaya sụp đổ, Champa không còn làm chủ một số con sông có mỏ vàng và toàn bộ các mỏ bạc. Tuy nhiên, Champa vẫn tiếp tục sản xuất vàng mặc dù số lượng ít hơn mà các vị vua của vương quốc này nắm độc quyền buôn bán với các thương thuyền Bồ Ðào Nha, Hòa Lan và Việt Nam. Cùng trong thời gian đó, người ta cũng không biết Champa có khai thác mỏ bạc hay không, bởi vì các tài liệu kể từ đầu thế kỷ XVI không nhắc đến tên của kim loại quí này.

(Nguồn tư liệu: P-B Lafont, «Vương Quốc Champa. Địa Dư, Dân Cư và Lịch Sử», Champaka số 11, 2011, tr. 105-115)