Xưa kia Champa là một vương quốc kéo dài từ Quảng Bình cho đến Bình Thuận. Trải qua bao thăng trầm và biến động của lịch sử, vương quốc ấy đã bị diệt vong. Năm 1832 là năm đánh dấu sự mất nước vĩnh viễn trên bản bản đồ thế giới, bởi chính sách diệt chủng của Minh Mệnh.

Kể từ khi mất nước, dân tộc Chăm cũng như các dân tộc anh em khác thuộc vương quốc Champa đã lâm vào cảnh khốn cùng, cuộc sống xã hội cũng như văn hóa đã bị đảo lộn.

Trong thi phẩm nổi tiếng “Ariya Gleng anak” của dân tộc Chăm, tác giả đã kể lại một thảm trạng thê lương mà dân tộc Champa phải gánh chịu khi vương quốc bi diệt vong, đạo đức lối sống cũng như mối quan hệ xã hội thay đổi theo hướng tiêu cực. Họ cố báu víu trên mảnh tàng dư văn hóa do cha ông để lại, sống không có viễn tưởng cho tương lai.

Bên cạnh “Ariya Gleng Anak”, dân tộc Chăm còn có thi phẩm “Ariya Mbeng Katé Kubaw (1985)” được lưu truyền cho đến hôm nay. Tác phẩm này kể lại thảm trạng nghèo đói của dân tộc Chăm dưới chế độ cộng sản.

Hoàn cảnh lịch sử

Năm 1975 khi miền Bắc Việt Nam ( Cộng sản VN) mở cuộc tổng tiến công đánh chiếm Miền nam, chế độ Việt Nam Cộng hòa đầu hàng. Sau khi đất nước thống nhất, chế độ cộng sản bắt đầu việc cải cách ruộng đất. Với chính sách này, đất đai dân tộc Chăm bị tịch thu, những ai chống đối sẽ bị quy vào đối tượng xấu họ sẽ bị đấu tố.

Trước năm 1975, dân tộc Chăm vốn sinh sống khu vực Miền Nam, dưới chế độ Việt Nam Cộng hòa. Họ hưởng chính sách ưu tiên sắc tộc bởi sự đấu tranh mạnh mẽ của tầng lớp nhân dân Chăm.

Khi thống nhất đất nước 1975, Việt Nam thực hiện việc cải tỗ theo chế độ bao cấp. Dưới chế độ này, thảm trạng đói rách liên miên, bởi ruộng đất hay tài sản khác đều thuộc sự quản lý của nhà nước. Chính sách này đưa đẩy dân tộc Chăm lâm vào cảnh trắng tay bần cùng. Thảm trạng ấy được miêu tả trong thi phẩm “Mbeng Katé Kubaw” (1985) mà văn bản Chăm vẫn còn lưu lại.

Theo Mbeng Katé Kubaw:

Aek lipa biak lac wer ni glai,

khaol harak thrât mai nao kuec kraong ribaong,,

mang yah oh nao nyu puec paoh ataong,

mâk kuec kraong ribaong brah padai jang oh hu

Tạm dịch:

Đói rách không biết đường báu víu

công văn xuống bắt phải đi đào kênh

Nếu không đi sẽ bị đánh đòn

bắt đào kênh mà không phát lúa gạo (làm không công)

Năm 1985 đất nước chưa đổi mới, chế đố bao cấp vẫn còn tồn tại. Đó là thời kỳ đen tối mà dân tộc Chăm phải gánh chịu, vừa đói rách lại vừa bị áp bức làm không công cho những tên quan liêu hưởng lợi.

Mọi sinh sinh hoạt trong cuộc sống cũng bị cấm đoán, dân tộc Chăm không biết đâu đường làm ăn sinh sống:

Ba ni gep tamâ glai prai prah,

mâk njuh salih brah caoh jah salih padai,,

katak ploem (plom) mang nyâk di gok dalem glai,

kuyuw ni ngap pajieng mai kim lem ( Kiểm lâm) nyu mâk abih,,

njuh deng nyu jang o palih,

krâm li-a mâk abih mang thin sara jang o palao,,

brah padai libai ratak tangey pakao

nan jang o palao, cakak nyu mâk tapeh di buel,,

Pabhan (Cabhan) Palao palei Rem gah palei Thuer,

duah aiek maot jaluen gah praong Bhum Padra,,

aen ni ngay yut cuai paruei para,

nâh ni tian pahuai paha sanâng ralo tawak di gep,,

mbuah kal khaol ngaok hu pakep,

brah padai brei ka gep ba tabiak jang o hu,,

salih pabrei pak lingiw mblang hamu,

yu kit ( Du kích) nan nyu jang mâk cih,

mâk ni hu nyu mbeng abih

wer ni glai blaoh hia",,...

Tạm dịch:

Cùng nhau vào rừng bưới móc

hái củi đổi gạo đảo dông đổi lúa

mũ trôm, dầu ở tận rừng sâu

gỗ làm xong chở về kiểm lâm chận bắt

củi, than chúng chẳng chừa

chúng chận lầy tre, là a, mắm muối đi rừng cũng lấy hết

lúa gạo, đậu, bắp, thuốc lá

chúng đều lấy sạch của người dân,

Vùng Vụ Bổn, Văn Lâm, Hiếu Thiện, Hậu Sanh

đi tìm mót khổ sở ở làng Như Bình

tình nghĩa bạn bè, xuôi gia cưu mang nhau

cho nhau lúa gạo đem về cũng chả được

lén lút cho nhau ngoài đồng,

thế mà bọn du kích cũng lấy sạch,

Lấy được chúng chia cho nhau ăn

người dân ngồi khóc than...

Đó là một thực trạng khá đen tối diễn ra trong thời bao cấp. Qua lời kễ của tác giả, chúng ta thấy người dân mất tự do, kêu than mà trởi đất chẳng nghe. Chế độ cộng sản đã đẩy số phận dân tộc Chăm vào cảnh khốn cùng.

Những tên cầm quyền cạy thế, bòn rút của dân. Chúng cướp đi từng hạt thóc,hạt muối chúng chẳng chừa. Thế mà dân tộc Chăm vẫn căm lặng cho đến hôm nay.

Không những chận đường làm ăn sinh sống của người dân, chế độ bao cấp còn bắt đồng bào Chăm giao nộp ruộng đất trâu bò của mình cho nhà nước quản lý:

Hamu kubaw pataom abih ngap sang sa mong

parabha hamu tanâh glai ralong,

ngap padai blaoh khin jong tuh pataom wek saong gep,,

hu urang khik ramik parabha,

jiâ tanait hai kawa kak tapeh di sang,,

ngap ni mbeng kho limbah sang ni ndang,

padai ikak tapeh di sang jiâ jang daok tawak,,

yu kit nyu bak phaw ba harak,

pandel (pandar) ba nao ikak thraiy klak thraiy biruw,,

buel ni bhap caok hia blaoh likuw,

jiâ klak jiâ biruw kak ni wek jang o nuai,,

pok sep likuw po jang o luai,

mang yah lac ikak o nuai sang danaok nyu mâk abih,,

tapan mang tanâng tong pajieng acih,

mang nuis urang tiap abih nao tabiak truh di sang,,

andih padei daok di lingiw pak mblang,

karak pabah mbeng sang jiâ tanait ikak bitel,,

Tạm dịch:

Ruộng đất, trâu bò quy về một mối

làm ra thóc lúa gộp chung lại với nhau

có người canh giữ rồi chia

Thuế má đống nộp, của cải trong nhà không còn

làm ăn cơ cực bần hàn

vén sạch thóc lúa trong nhà thuế nộp chưa hết

Du kích mang súng truyền đơn,

sai đi nộp thuế cũ thuế mới

người dân khóc than van xin

thuế cũ, mới đóng chẳng nổi

cất tiếng van xin cũng bằng thừa

nếu thuế đóng không hết nhà cửa sẽ bị tịch thu

ván, gường của cải cũng thu hết

đuổi ra khỏi nhà, ngủ nghỉ ngoài sân

vón vén miệng ăn nộp cho đủ thuế

Cuộc sống người dân vốn nghèo đói cơ cực, ấy thế mà lại thêm phần nộp thuế cho chính quyền. Dân tộc Chăm không còn cách lựa chọn, nếu nộp thuế không hết mọi của cải vật chất sẽ bị tịch thu. Người dân van xin cũng bằng thừa bởi một chế độ cai trị độc tài cộng sản.

Những tên du kích, người đại diện cho chính quyền phách lối, dân chúng tay không làm sao đấu lại khẩu súng mà bọn chúng vác trên vai. Dân tộc Chăm chỉ biết nếm lòng oán than căm hận.

Trong thi phẩm còn có câu nói đến sự di dân của người Kinh từ phía Bắc vào ở các khu vực người Chăm sinh sống mà người ta gọi là " lập khu kinh tế mới". Từ “njem puen” (rau muống) nhằm ám chỉ người Bắc kỳ:

njem puen nan nyu thraow ngap aia,

Thraoh bingu rak hala haniim ni bhang ni oh mang tai.

pajaih ni pak nagar nyu mai,

hamu tanâh cek ni glai jang nyu tamuh abih

Có lẽ bốn câu này nhằm ám chỉ người dân bắc di cư vào, ở bất cứ nơi đâu họ cũng có thể sinh sống được.

Kể từ khi vương quốc Champa bị diệt vong, dân tộc Chăm chẳng còn được làm chủ trên đất đai của tổ tiên mình, họ phải chịu biết bao cảnh khốn cùng, bất công phi lí.

Dưới thời Minh Mệnh đó là nỗi khiếp sợ của dân tộc Chăm, họ phải cố căm lặng để sinh tồn, ngót hàng trăm năm nỗi khiếp sợ ấy vẫn còn đeo bám dai dẵng trong tâm lý người Chăm cho đến thời kỳ cộng sản. Dù thấy bất công thế mà họ vẫn phải cam chịu. Bởi vì họ nhận ra rằng dù bất cứ hành động nào họ cũng bị thua thiệt.

Qua thi phẩm Mbeng Katé Kubaw (1985) chúng ta đã thấy được một thực trạng vô cùng cơ cực mà người Chăm phải gánh chịu. Họ không tìm được lối thoát cho tương lại, sống trên mảnh đất tổ tiên mình mà chẳng khác gì dân nô lệ.

Với lời kể của tác giả, dường như chúng ta đang nghe tiếng lòng oán than của dân tộc, sự đau đớn tột cùng của dân tộc Chăm hôm nay.

Trang đầu của Ariya Mbeng Kate Kubaw