Paning Rija

Đây là bài thứ hai về Hội Luận Champa lần thứ II của Ja Praong Kacau liên quan đến vấn đề bảo tồn di sản văn hóa, lịch sử và ngôn ngữ Chăm. Chúng tôi rất mong được lắng nghe những ý kiến trao đổi từ Hội Luận Champa II vào ngày 1-9-2012 tại San Jose (Hoa Kỳ), để mở rộng tầm hiểu biết và góp phần xây dựng cộng đồng Chăm ngày một phát triển.

Vấn đề thứ hai

Tại sao người Chăm không còn tập trung duy trì bản sắc dân tộc,

bảo tồn di sản văn hóa và lịch sử, thống nhất ngôn ngữ và chữ viết truyền thống của dân tộc mình?

Chúng tôi hiểu vì sao Ban Tổ chức Hội Luận đặt câu hỏi này trên bàn thảo luận khi mà các mặt báo chí hiện nay phản ánh hàng loạt bài viết về sự hủy hoại văn hóa Champa đã gióng lên hồi chuông báo động. Cụ thể như vấn đề sự biến dạng chữ viết Akha Thrah, biến dạng văn hoá vật thể và phi vật thể Chăm, v.v.

Như chúng ta đã biết văn hoá là vốn quý của con người, là hệ quả của sự tiến hoá nhân loại và giúp con người trở nên độc đáo trong thế giới này. Theo UNESCO (1994), Văn hóa là một phức hệ- tổng hợp các đặc trưng diện mạo về tinh thần, vật chất, tri thức và tình cảm… khắc họa nên bản sắc của một cộng đồng gia đình, xóm làng, vùng, miền, quốc gia, xã hội… Văn hóa không chỉ bao gồm nghệ thuật, văn chương mà còn cả lối sống, những quyền cơ bản của con người, những hệ thống giá trị, những truyền thống, tín ngưỡng…”.

Hơn 18 thế kỷ tồn tại và phát triển của Vương quốc Champa, với đức tính thông minh và sáng tạo, người Chăm đã để lại một nền văn minh rực rỡ mà di tích các quần thể tháp Champa còn lưu lại hiện nay là một minh chứng thuyết phục. Bên cạnh đó các di sản văn hoá phi vật thể như ngôn ngữ chữ viết, luật tục, lễ hội của người Chăm, v.v., mãi là một kho tàng vô giá cho công đồng Chăm trong hiện tại và tương lai. Nhưng hiện nay, như một số bài báo đã đưa tin, chúng ta có thể tóm lượt một số vấn đề thời sự nóng trong công tác bảo tồn văn hoá Champa như sau.

Hiện tượng huỷ hoại văn hóa Champa

1). Sự chỉnh lý chữ viết Chăm

Champaka đã đăng một số bài viết (xem bài đọc thêm), Ban Biên Soạn đã tạo ra một loại chữ viết Chăm mới cho thế hệ trẻ sau này không đủ cơ sở khoa học và thực tiễn. Đây là việc làm đáng phê phán vì nó không những làm cho thế hệ trẻ không gìn giữ được chữ viết của cha ông vốn dĩ đã dày công nghiên cứu và tạo dựng mà còn làm cho họ quay lưng với quá khứ. Từ đây các nội dung văn bản cổ không được truyền cho thế hệ sau, tức là chúng ta đã dạy cho một thế hệ trẻ đoạn tuyệt với truyền thống cha ông.

2). Biến dạng văn hoá vật thể

Dựa vào bài viết “Biến dạng văn hoá vật thể của dân tộc Chăm” của tác giả Ja Karo đăng trên Champaka.info, chúng tôi nghĩ rằng những người Chăm còn một chút lòng tự trọng và tự hào về truyền thống dân tộc mình không khỏi bức xúc và giận dữ khi hàng loạt tháp Champa được trùng tu bị biến dạng thành loại hình văn hoá khác. Sự biến dạng tháp Po Nagar (Nha Trang) là thí dụ điển hình. Một số tên gọi tháp Champa cũng viết tùy tiện thiếu nghiêm túc như Tháp Po Dam viết thành Pô Đam hay Pô Tằm, tháp Po Sah Ina viết thành Pôsah Inư, chúng tôi chưa nói đến tên các làng Chăm cũng đã bị Việt hóa hoàn toàn, v.v. Điều đó đã chứng minh rằng công trình trùng tu đền tháp Champa tại Việt Nam cũng như việc đặt tên các làng Chăm hôm nay không còn mang mục tiêu nhằm bảo tồn bản sắc văn hóa Champa nữa.

Ngoài ra, một số tháp Chăm đang bị đào bới để phục vụ cho công tác khảo cổ. Theo Ja Karo (xem Chamkaka.info), tháp Po Dam bị hư hại nặng mà chưa có kế hoạch trùng tu, ... “Thiết nghĩ việc trùng tu đền tháp là công việc rất quan trọng dựa trên sự nghiên cứu kỹ lưỡng về nền văn minh xây dựng đền tháp và đặc trưng văn hóa vốn có của nó. Do đó cần có những chuyên gia kiến trúc có tầm hiểu biết sâu rộng về nền văn minh Champa tham gia công tác trùng tu tháp chứ không đơn thuần là những dự án xây dựng bình thường với những công nhân chỉ biết làm nghề thợ hồ.”

Vấn đề đánh mất cổ vật Champa cũng đáng báo động khi các bảo tàng cũng như các cơ quan chức năng chưa làm hết trách nhiệm của mình trong việc bảo tồn cổ vật.

3). Lễ cúng hàng năm ở một số đền tháp

Như trường hợp ở Tháp Po Dam, đáng lý ra mỗi năm tổ chức cúng tháp 1 lần. Nay 3 năm mới tổ chức 1 lần và kinh phí hoàn toàn do người dân đóng góp. Tương tự như các tháp Po Rome hay thap Po Klaong, y phục thờ cúng tháp Po Dam do dòng họ người Raglai trên núi cất giữ. Trước ngày cúng tháp, thường diễn ra “lễ đón rước y phục” về tháp. Nay vì tình hình kinh tế khó khăn, lễ đón rước y phục ở tháp Po Dam tạm thời không thực hiện được nên đến ngày cúng tháp, người Raglai tự cúng ở làng của họ và bà con Chăm cũng tự cúng ở tháp, để rồi thần linh Champa không có đầy đủ y phục như những ngày trước. Điều này gây tiếc nuối cho một thời anh em Chăm-Raglai sum vầy nhân ngày cúng tháp mà giờ đây không còn nữa. Nguyên nhân chính chỉ vì không có đủ tiền và kinh tế còn quá khó khăn.

Một trường hợp khác là đền Po Klaong Kasat. Đây là ngôi đền đã từng được phong tặng 9 sắc phong dưới thời nhà Nguyễn mà các Chức Sắc Chăm đang lưu giữ cho đến ngày nay. Tương truyền rằng, Po Klaong Kasat là vị quan thượng thư được vua Champa giao trông coi việc “quốc nông”. Ngài được thần dân Champa tôn kính và ngưỡng mộ bởi có công khai phá đất đai, dẫn thủy nhập điền, canh nông lúa nước. Vì vậy, lễ hội cầu mưa hay còn gọi là lễ cầu an nhà nông được tổ chức vào đầu tháng giêng theo lịch của người Chăm. Lễ hội cầu mưa là một trong những lễ hội có giá trị lớn về mặt tinh thần trong tín ngưỡng tôn giáo của đồng bào Chăm cần được bảo tồn và phát huy. Theo lịch truyền thống của người Chăm, lễ hội cầu mưa tại nơi này được tổ chức mỗi năm một lần. Sau ngày giải phóng đất nước 1975, lễ hội này đã bị cấm tổ chức trong một thời gian dài. Mãi cho đến những năm gần đây chính quyền Bình Thuận cho phép lễ hội cầu mưa của đồng bào Chăm hoạt động trở lại, tuy nhiên việc tổ chức lễ hội cầu mưa phải kéo dài 5 năm mới được tổ chức một lần.

4). Khu mồ mả, đất đai của người Chăm bị chiếm dụng

Tại thôn Vĩnh Hanh (xã Phú Lạc, huyện Tuy Phong, Bình Thuận), người Kinh chiếm đất mồ mã tổ tiên người Chăm bằng cách ném bỏ “Đá mộ Chăm Bani” để xây dựng nhà trên khu mồ mả. Sự việc này đã báo cáo lên cấp trên nhiều lần nhưng đến nay các cơ quan chức trách chưa giải quyết. Tương tự như ở Tánh Linh, Bình Thuận, xung đột gay gắt giữa bà con Chăm và chính quyền đã diễn ra trong vụ việc di dời mồ mả Chăm như Champaka.info  đã đăng bài. Một vụ việc khác ở xã Phan Hòa (huyện Bắc bình, tỉnh Bình Thuận), vì mục tiêu chiếm đoạt đất đai của người Chăm, chính quyền Bình Thuận chủ trương xây dựng miếu “Đàn Tiên Nông” trên bãi đất trống trong làng người Chăm và dự kiến sẽ dần dần đưa người Kinh vào sinh sống. Hơn thế nữa, chính quyền Bình Thuận dựa vào chương trình dự án 661 của Chính phủ, đã thu hồi toàn bộ đất đai đang canh tác (động cát) của đồng bào Chăm và sử dụng sai mục đích. Cũng như vụ việc người Chăm ở Ninh Thuận đã xuống đường chặn xe Thủ tướng để phản đối vì đất đai của họ bị mất cho những dự án xây dựng điện hạt nhân.

5). Phá vỡ biểu tượng nhạc cụ truyền thống

Nhạc cụ Chăm như Ginang, Paranang, Saranai, v.v., là các loại nhạc cụ cổ truyền, thể hiện tình cảm thẩm mỹ và khát vọng nghệ thuật của dân tộc Chăm. Hệ thống nhạc cụ truyền thống này thường được phục vụ trong các lễ hội hay sinh hoạt tôn giáo và tín ngưỡng. Thế nhưng, một số nhạc công sử dụng các loại nhạc cụ truyền thống này trên sân khấu nghệ thuật không đúng như cách biểu diễn truyền thống của dân tộc Chăm. Ginang phải được biểu diễn bởi 2 người ngồi đối diện, dùng chân kẹp chặt để đánh Ginang, nhưng ở đây nhạc công vừa lăn tròn Ginang vừa chạy theo đánh. Điều này làm mất đi hình ảnh nghệ thuật độc đáo của Ginang và không khỏi làm xót xa cho những người Chăm còn chút tự trọng khi chứng kiến.

6). Luật tục Chăm bị mai một

Phụ nữ Chăm với trách nhiệm lớn lao với dòng tộc và gia đình theo chế độ mẫu hệ nhưng phần lớn phải bỏ làng vào thành phố bươn chải kiếm sống vì không có việc làm ở địa phương; thanh niên Chăm cũng không ngoài lý do đất đai bị mất, cuộc sống khó khăn cũng bỏ làng kiếm cớ sinh nhai ở những thành phố xa. Lâu dần những tục lệ người Chăm cũng dần phai nhạt và thay vào đó là lối sống lai căng ngày càng phổ biến. Bên cạnh đó tình hình trật tự an ninh trong cộng đồng Chăm cũng đáng báo động, như hiện tượng chết oan ở trong trại giam của Ông Bá Văn Bản, 25 tuổi, một thanh niên người Chăm hiền lành ở thôn Văn Lâm (xã Phước Nam, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận) vẫn chưa có lời giải thích thoả đáng. Các vụ ẩu đả, đánh nhau của thanh niên vẫn thường diễn ra.

7. Quyền tự do đặt tên

Một trường hợp cụ thể mà chúng tôi đưa ra ở tỉnh Bình Thuận là cha mẹ muốn đặt tên con là Nguyễn Patao nhưng cán bộ hộ tịch xã không chấp nhận làm giấy khai sinh và yêu cầu phải đổi tên có nghĩa theo tiếng Việt như Nguyễn Văn Huy, Hồ Ngọc Được,….Khi được hỏi tại sao người Jrai có tên Sil Black, Siu Lyna, Nay Der, Nay Loet,…; người Êđê có tên H’Jen, Y Jack, Y Moan,..; người K’ho co tên: K’Srai, K’brop, K’Bhar,…Người Việt trong nước vẫn được đặt tên theo kiểu hướng ngoại như Nguyễn Lyna, Trần Misa; Lê Thị Ana,...Vậy tại sao người Chăm không được đặt tên con theo tiếng Chăm; văn bản nào quy định điều này? Câu trả lời từ chính quyền xã là không có văn bản quy định nhưng trong đợt tập huấn Sở Tư pháp yêu cầu các Tư pháp xã ở địa phương Chăm phải thực hiện nghiêm túc quy định “Miệng” này. Cán bộ còn cho biết thêm gần đây trong xã đã xảy ra 2 trường hợp đặt tên theo nghĩa tiếng Chăm đã bị Sở Tư pháp thu hồi và hủy bỏ giấy khai sinh của 2 cháu bé.

Trong thực tế, nhiều người Chăm mặc dù có tên như người Kinh trong giấy khai sinh nhưng vẫn có tên Chăm riêng như Inrasara, Sakaya, Po Dharma, Musa Porome, Jaka Podam,…Điều này cho thấy mong muốn được đặt tên Chăm cho con cái của mình là một nhu cầu chính đáng mà Nhà nước không được quyền tước bỏ.

8). Một số vấn đề khác

• Lịch Chăm chưa được thống nhất nên gây khó khăn cho cả chức sắc và cộng đồng Chăm trong vấn đề sinh hoạt tôn giáo và tín ngưỡng.

• Trang phục truyền thống Chăm trước đây được dùng phổ biến và tạo nên nét văn hóa riêng của cộng đồng Chăm. Nay do cơ cấu tổ chức làng bị phá vỡ nên chẳng còn những người có đủ chức trách để khuyên răn, giáo dục thế hệ trẻ giữ gìn văn hóa qua trang phục độc đáo của dân tộc mình. Trong các ngày lễ hội lớn vẫn còn nhiều người Chăm không mặc trang phục truyền thống, trẻ em đến lớp hầu như chưa được khuyến khích mặc đồng phục Chăm.

Tất cả những hiện tượng trên làm cho văn hóa Chăm dường như đứng trên bờ vực thẳm và làm cho những ai tâm huyết đến công tác bảo tồn di sản văn hóa Chăm không khỏi thất vọng, tức giận và phẫn nộ.

Nguyên nhân cơ bản ảnh hưởng đến công tác bảo tồn văn hóa Chăm

1). Đời sống kinh tế khó khăn

Người ta vẫn thường nói “Phú quý sinh lễ nghĩa”, do đó khi đời sống bà con còn khó khăn thì việc lễ nghĩa khó mà có thể chu đáo được. Đời sống kinh tế người Chăm hiện nay còn quá khó khăn mà nguyên nhân chính là đất đai canh tác không còn nữa vì bị Nhà nước thu hồi đất năm 1979 để thực hiện chủ trương đưa nông dân đi vào con đường làm ăn tập thể và thực hiện một số chính sách hợp tác hóa. Đến năm 1986, thực hiện chương trình giao khoán ruộng, rẫy cho dân, từ đó người Chăm hoàn toàn mất hết “Ruộng Họ” của mình. Vì không đất đai canh tác, bà con Chăm phải lao vào việc bươn chải tìm kế sinh nhai, vất vả cho cuộc sống mưu sinh hàng ngày nên chưa có điều kiện để nâng cao đời sống tinh thần, gìn giữ văn hoá Chăm trong cuộc sống thường ngày và đặc biệt là các ngày lễ lớn.

2). Sự di dân của người Kinh vào làng người Chăm

Ảnh hưởng văn hoá người Kinh vào cuộc sống người Chăm và làm mất dần nét đặc trưng văn hoá Chăm đang là một vấn nạn. Việc người Kinh xây dựng đền miếu, mộ địa để lấn đất của người Chăm diễn ra ngày một nhiều. Sự khác biệt về tín ngưỡng của người Kinh và người Chăm (đặc biệt Chăm Bani) trong cuộc sống cộng cư cũng gây nhiều bất đồng. Từ đó làng mạc người Chăm bị co cụm lại và bị bao vây kinh tế khi sự lấn chiếm của người Kinh ngày một tăng mà chính quyền không có biện pháp.

3). Thương mại hóa di sản văn hóa Chăm

Hầu hết các đền tháp Chăm hiện nay được người Kinh trưng dụng phục vụ cho mục đích du lịch. Việc quản lý và sử dụng tháp hiện nay chủ yếu nhằm mục đích kinh doanh chứ không phải vì mục đích bảo tồn văn hoá. Sự linh thiêng của tháp cổ cũng dần bị mất đi khi các công ty du lịch thương mại hóa các hoạt động lễ nghi.

4). Chưa có sự quan tâm của chính quyền đối với văn hoá Chăm

Như đã nêu, sự vô trách nhiệm và thiếu hiểu biết về văn minh đền tháp dẫn đến biến dạng văn hoá vật thể Chăm ở tháp Po Nagar (Nha Trang) mà Ja Karo đã nêu ra trong Champaka.info là điều khó chấp nhận cho sự tôn trọng và gìn giữ văn hoá Champa. Điều này nói lên chưa có sự quan tâm đúng mức đối với công tác bảo tồn di tích vật thể Chăm của chính quyền và các cơ quan chức năng. Bên cạnh đó, các lễ hội lớn của người Chăm hiện nay vẫn chưa được các cấp chính quyền quan tâm thích đáng. Chưa có sự đầu tư hay dành cho một khoản kinh phí hợp lý cho các lễ hội để duy trì tín ngưỡng, tôn trọng đời sống tâm linh của người Chăm. Trong các quy định về các ngày nghỉ trong năm cũng không có một thời gian nào dành riêng cho công chức Chăm được nghỉ để hướng về những sự kiện đặc biệt của dân tộc họ.

5). Chính người Chăm tự huỷ hoại văn hoá Chăm

Trường hợp BBSSCC đã tạo ra chữ viết Chăm mới khác với chữ viết truyền thống, không khoa học, phá vỡ chữ viết Chăm cổ là một ví dụ điển hình về người chăm tự hủy hoại văn hóa Chăm. Nếu không mạnh dạn nhận sai và sửa sai thì hệ luỵ này còn tàn phá ghê gớm khi một kho tàng văn hóa của vương quốc Champa để lại cho thế hệ sau đã bị đoạn tuyệt vào thế kỷ 21 này.

Mặc dù Ban BSSCC đã giải thể nhưng trong thực tế giáo trình giảng dạy của Ban BSSCC vẫn còn áp dụng ở các trường tiểu học ở hai tỉnh Bình Thuận và Ninh Thuận. Hội luận này nên chăng có một đề nghị gửi đến Bộ Giáo dục đề nghị tạm dừng sử dụng giáo trình này và có kế hoạch điều chỉnh theo chữ viết truyền thống Akhar Thrah như chủ trương của Chính phủ và của UNESCO về bảo tồn chữ viết.

Tóm lại di sản văn hóa của người Chăm đang đứng trước bờ vực thẳm. Trước hết là chữ viết Chăm truyền thống đã bị xáo trộn; đền tháp Chăm đang bị biến dạng dần dần; mồ mả Chăm đã và đang đào bới; quyền tự do đặt tên Chăm cho con trẻ trong giấy khai sinh bị tước bỏ; đất đai người Chăm bị chiếm dụng bởi chủ trương xây đền miếu và trưng dụng cho các dự án của Nhà nước. Và gần đây, ý nghĩa lễ hội Katê của người Chăm đang gây ra bao tranh chấp làm phá vỡ nghi thức lễ hội Katê truyền thống, phải chăng đây là mục tiêu tiếp theo để tàn phá văn hóa Chăm trong tương lai?!

Những phân tích trên đây đã trả lời cho câu hỏi tại sao người Chăm không còn tập trung duy trì bản sắc dân tộc, bảo tồn di sản văn hóa và lịch sử, thống nhất ngôn ngữ và chữ viết truyền thống của dân tộc mình. Để giải quyết tận gốc vấn đề này thật không đơn giản và cần có sự cộng lực và quyết tâm từ nhiều phía mà trước hết là người Chăm phải tự ý thức giữ gìn bản sắc văn hoá cho chính mình. Đồng thời cần kêu gọi các tổ chức, cá nhân liên quan trong và ngoài nước bảo vệ những tinh hoa của văn hoá Champa không chỉ riêng cho cộng đồng đa sắc tộc ở Việt Nam mà còn là bảo tồn văn hoá nhân loại.