Ts. Quảng Đại Cẩn

Lời của BBT Champaka.info. Ngày 10-3-2014, Ts. Quảng Đại Cẩn viết email gởi cho bà con Chăm trong đó có đoạn mở đầu như sau: “Xa-ai Tân, Karim song Dharma. Thực ra chuyện trao đổi trên là CHÍNH TẢ. Chẳng lẽ vì chính tả khác nhau mà chúng ta nặng nề với nhau (…). Hơn nữa chẳng thấy các anh giao tiếp, trao đổi bằng chữ Cham,  tranh cải để làm gì? Như các anh biết Chính tả Cham có một số vấn đề như sau: LUẬT CHÍNH TẢ TIẾNG CHAM: PHÁT TRIỂN HAY LỤI TÀN” (Xem phụ lục ở phần dưới).

Ai cũng biết, Quảng Đại Cẩn là người đọc chữ Chăm chưa rành vả viết chữ Chăm còn sai chính tả mà cô Báo Thị Hoa ( This e-mail address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it ) đã từng nêu ra trong một số email gởi cho bà con Chăm. Viết chữ Chăm còn sai chính tả, thế thì tại sao Quảng Đại Cẩn lại đứng ra dạy đời cho Ts. Po Dharma và Abdul. Karim về “qui luật chính tả tiếng Chăm”. Đây là câu chuyện hài hước nhất trong xã hội Chăm hôm nay: người “mù chữ” lại đi làm nghề dạy học cho người “biết chữ”. Có chăng vì lý do đó mà Ts. Po Dharma đã trả lời cho Quảng Đại Cẩn có nội dung như sau:

TS Quảng Đại Cẩn

Dù sao Quảng Đại Cẩn cũng là người Chăm có có bằng tiến sĩ của đại học Hawaii (Hoa Kỳ), chứ không phải học sinh cấp trung học. Nếu Quảng Đại Cẩn muốn quảng bá cho quần chúng Chăm biết về nội dung bài viết mang tựa đề : « Luật chính tả tiếng Chăm : Phát triển hay lụi tàn », thì Quảng Đại Cẩn nên đăng bài đó trên báo chí hay mạng web khoa học trên thế giới, chứ không nên dùng tên Po Dharma như một tội phạm để làm bàn đạp cho cuộc tranh luận về « qui luật chính tả » không liên hệ gì đến quan điểm của tôi vể di sản chữ viết Chăm. Thêm vào đó, trong một số email gởi cho bà con Chăm, Quảng Đại Cẩn là người viết tiếng Chăm sai quá nhiều về lỗi chính tả. Chính vì thế, tôi không cần Quảng Đại Cẩn dạy cho tôi bài học về « luật chính tả » của tiếng Chăm.

Quan điểm về di sản Akhar Thrah Chăm

Liên quan đến di sản Akhar Thranh Chăm lưu truyền cho đến năm 1975, tôi đã đưa ra quan điểm trong hội thảo quốc tế 2006 tại Kyoto (Nhật Bản) và hội thảo Kuala Lumpur 2006, cho rằng Ban Biên Soạn Sách Chữ Chăm (BBSSCC) đã vấp phải 5 sai lầm mang tính cách hệ thống đã làm đảo lộn di sản ngôn ngữ và chữ viết Chăm :

Sai lầm 1 : Tự tiện chế tạo thêm 3 kí tự  mới để đưa vào bản chữ cái Chăm, đó là ký tự « paoh gak matai », kí tự « craoh aw không có dar tha », kí tự « dar tha dar dua  có hua baluw ».

Sai lầm 2 : Áp dụng phương pháp nói sao viết vậy

Sai lầm 3 : Cải biến « tai kik tut takai mâk » không dựa vào cơ sở nào

Sai lầm 4 : Sử dụng « hua baluw » một cách tùy tiện, không có qui luật nhất định

Sai lầm 5 : Không tôn trọng nghiêm túc qui luật chính tả của Akhar Thrah Chăm truyền thống, mặc dù dân tộc Chăm có hai cuốn tự điển Chăm đã xuất bản trước năm 1975.

Năm sai lầm vừa nêu ra là trọng tâm vấn đề đã gây ra sự khủng hoảng chữ viết Chăm gần 4 thập niên qua mà BBSSCC và Quảng Đại Cẩn phải trả lời cho dân tộc Chăm biết tại sao, chứ không nên biện luận quanh co chung quanh âm dài, âm ngắn, âm ek, âm ok… của tiếng nói, không liên hệ gì đến chữ viết Chăm.

Đóng vai trò « lộn đầu »

Thay vì đóng vai trò là cơ quan « văn tự học » (sciences philologiques) tức là dựa vào qui luật chữ viết đã dùng trên văn bản do cha ông để lại hầu soạn thảo sách giáo trình, BBSSCC lại đóng vai « lộn đầu », trở thành cơ quan « ngôn ngữ học » (sciences linguistiques) tức là dựa vào cách phát âm tiếng nói của người Chăm hôm nay, nào là âm dài, âm ngắn, âm aik, âm ok,… để làm tiêu chí cho qui luật chính tả của chữ viết Chăm.

Đứng trên phương diện khoa học, công trình biên soạn sách giáo trình tiếng Chăm là vấn đề của những nhà « văn tự học » chuyên về chữ viết chứ không phải là sở trường của những nhà « ngôn ngữ học » chuyên về cách phát âm. Kể từ đó, các nhà ngôn ngữ học không có vai trò gì để bàn về nguồn gốc chữ viết Chăm.

Các dân tộc có nền văn tự trên thế gới, không có ai dựa vào tiếng nói để qui định «luật chính tả » của một từ vựng mà là dựa vào những từ vựng đã viết sẵn trên văn bản để qui định thế nào là « luật chính tả » của từ vựng đó. Đây là 2 thí dụ điển hình :

1). Để ám chỉ cho « tháng », người Chăm viết 5 lần khác nhau trên văn bản : balan, bulan, bilan, blan, mlan. Nếu BBSSCC chọn balan để làm chuẩn cho chính tả, thì cơ quan này phải giải thích nguyên nhân tại sao chọn balan ?.

2). Một khi gặp phải trường hợp như : urang palei caok, gem caok, gem caok (người thôn Hiếu Lễ vừa bốc vừa khóc), tức là viết như nhau nhưng đọc khác nhau, BBSSCC phải có vai trò giải thích đây là trường hợp bất qui tất, phải học thuộc lòng, chứ không có quyền chế tạo thêm ký tự mới để giải quyết những vấn đề này. Đó là công tác sai lầm vô cùng lớn lao mà BBSSCC đã vấp phải. Và chính đó cũng là nguyên nhân gây ra bao khủng hoảng cho di sản ngôn ngữ chữ viết Cham gần 4 thập niên qua.

Không phân biệt giữa « tiếng nói » và « chữ viết »

Nếu có 5 sai lầm này đã xảy ra là vì BBSSCC trong đó có Quảng Đại Cẩn đã nhầm lẫn giữa « tiếng nói » và « chữ viết » :

• Tiếng nói là cách phát âm để biểu đạt ý nghĩa của mình đối với người khác, qua đó để người ta có thể hiểu nhau.

• Chữ viết không phải là công cụ dùng để ghi âm tiếng nói của người Chăm như BBSSCC và Quảng Đại Cẩn đã hiểu lầm, mà là ký tự dùng để qui định « luật chính tả » của một từ vựng trong ngôn ngữ Chăm, dù luật chính tả này hoàn toàn khác hẳn với cách phát âm của tiếng nói. Thị dụ : Người Chăm nói « ngap bruk » (làm việc), nhưng chữ viết phải là « ngap gruk ».

Vì ký tự có số lượng rất giới hạn, nên một số từ vựng viết như nhau nhưng đọc khác nhau. Đó là vấn đề bất qui tất trong bất cứ ngôn ngữ nào trên thế giới, dù là tiếng Anh, Pháp, Mã Lai, Khmer, v.v., mà mọi người phải học thuộc lòng. Kể từ đó, vai trò của BBSSCC là giải thích trong sách giáo trình về những trường hợp bất qui tắt này và yêu cầu con em Chăm phải học thuộc lòng, chứ không phải là cơ quan chế biến chữ viết Chăm để cho con em người Chăm dễ học.

Phủ nhận sách giáo trình dưới thời Việt Nam Cộng Hòa

Dưới thời Việt Nam Cộng Hòa, con em người Chăm cũng học chữ Chăm có bài bản trong trường lớp qua sách giáo trình phù hợp với chữ Chăm truyền thống do Ban Biên Soạn người Chăm thời đó thực hiện vào năm 1963, tập trung nhiều thành viên thông thạo tiếng Chăm như Lưu Quí Tân, Thiên Sanh Cảnh, Lâm Gia Tịnh… Thành Phú Bá là thư ký của Ban Biên Soạn này.

Thay vì dựa vào sách giáo trình dạy chữ Chăm do Ban Biên Soạn Chăm đã thực hiện vào năm 1963 để đưa vào trường lớp, BBSSCC lại đốt phá sách giáo trình ấn hành dưới thời Việt Nam Cộng Hòa để thay vào đó một loại chữ Chăm lai căng mất gốc, đã tàn phá di sản văn hóa do cha ông để lại. Chính vì nguyên nhân đó, giới trí thức và chuyên gia nghiên cứu Chăm trong và ngoài nước hôm nay, trong đó có tôi, đã đứng ra yêu cầu nhà nước Việt Nam phải chỉnh lý lại những sai lầm trong sách giáo trình của BBSSCC hầu thống nhất lại Akhar Thrah Chăm truyền thống.

Không biết đọc chữ Chăm nhưng đóng vai dạy đời về ngôn ngữ chữ viết

Trên thế gian này, những ai không biết đọc chữ, không bao giờ giám bàn về di sản ngôn ngữ và chữ viết. Tiếc rằng qui luật này không có giá trị đối với người Chăm. Một số trí thức Chăm không biết đọc chữ Chăm hay viết tiếng Chăm sai chính tả cũng có quyền dùng ngòi bút của mình để thảo luận về chữ Chăm, tranh cải trên trời dưới đất về ngôn ngữ Chăm để rồi người đọc không hiểu họ muốn nói gì ? . Đây là bi kịch của xã hội Chăm dưới chế độ cộng sản.

Dựa vào những bài viết hay email trao đổi của Quảng Đại Cẩn về ngôn ngữ Chăm, tôi có cảm giác rằng Quảng Đại Cẩn là người Chăm biết nói tiếng Chăm, nhưng đọc chữ Chăm không rành và viết chữ Chăm còn sai chính tả. Nếu Quảng Đại Cẩn biết đọc chữ Chăm thông thạo, thì Quảng Đại Cẩn không bao giờ giám tuyên bố cho rằng Akhar Thrah Chăm có « paoh gak » hay bảo vệ cho BBSSCC về chính sách cải biến chữ Chăm một cách tùy tiện, hoàn toàn dựa theo suy luận riêng tư của cá nhân mình.

Nhiều người Chăm thắc mắc tại sao tôi không trả lời cho bài viết của Nguyễn Văn Tỷ, của Quảng Đại Cẩn hay của bất cứ người Chăm có cùng quan điểm với BBSSC. Nếu tôi không trả lời, không phải vì tôi không biết trả lời hay tôi không giám trả lời, mà là tôi không muốn đối thoại với người Chăm không biết đọc chữ Chăm, nhưng đứng ra tranh luận về ngôn ngữ chữ viết Chăm. Đây là hiện tượng khôi hài, giống như người Việt không biết đọc chữ quốc ngữ, nhưng viết bài tranh luận với các nhà khoa học người Việt chuyên về tiếng Việt, chỉ có thế thôi.

Người Chăm có khoa bảng không nên tàn phá di sản văn hóa của mình

Đối với dân tộc Chăm, sự ra đời của những trí thức Chăm có khoa bảng (cử nhân, phó tiến sĩ, tiến sĩ…) là điều đáng khích lệ và đáng trân trọng. Nhưng dân tộc Chăm không cần cho lắm những người Chăm có khoa bảng như Quảng Đại Cẩn muốn chà đạp lên di sản ngôn ngữ chữ viết Chăm do bậc tiền nhân để lại. Và dân tộc Chăm cũng không muốn nghe những trí thức Chăm như Quảng Đại Cẩn đọc tiếng Chăm chưa thông thạo, viết tiếng Chăm còn sai chính tả, nhưng lại đứng ra tranh luận về ngôn ngữ chữ viết Chăm.

Ai cũng biết, Quảng Đại Cẩn là vị tiến sĩ tốt nghiệp từ trường đại học Hawaii (hoa Kỳ) chuyên về ngành giáo dục. Nhưng không nhân danh tiến sĩ của đại học Hawaii hay bất cứ đại học nỗi tiếng nào ở Hoa Kỳ như Yale, Cornell, Berkeley, Haward, Michigan, v.v., Quảng Đại Cẩn muốn thống trị, cải biến, chỉnh lý, sửa đổi một cách tùy tiện di sản Akhar Thrah Chăm do cha ông để lại.

Chữ viết Chăm hôm nay có hàng ngàn vấn đề cần được chỉnh lý và bổ xung. Nhưng công tác chỉnh lý này phải dựa vào cơ sở khoa học và bằng chứng thuyết phục nhất là dựa vào kho tàng của chữ viết Chăm đã có sẳn, chứ không phải dựa vào sự suy đoán mang tính cách cá nhân của từng người.

Dân tộc Chăm phải bảo vệ Akhar Thrah Chăm do cha ông để lại

Với tư cách là đứa con Champa mất nước, đã từng học Akhar Thrah Chăm truyền thống do cha ông để lại, tôi không bao giời chấp nhận bất cứ người Chăm nào dù là Quảng Đại Cẩn đi nữa, đọc chữ Chăm chưa rành và viết tiếng Chăm không đúng chính tả, nhưng dựa vào hôi hám và quyền lực của chế độ cộng sản Việt Nam để dạy cho tôi và dân tộc Chăm một bài học về chữ viết Chăm.

Nếu không biết đọc tiếng Chăm, Quảng Đại Cẩn nên trở về trường lớp để học lại chữ viết Chăm cho thông thạo, hơn là dùng ngòi bút để bàn về chữ viết Chăm một cách vô bổ, không mang lại một ích lợi gì cho dân tộc của chúng ta.

Xin gởi cho Quảng Đại Cẩn vài trang tư liệu hoàng gia Champa viết vào thời Thái Đức (1778-1793) có ấn triện và chữ ký của đương sự, và 1 bài Dalikal Cei Dalim Bal Lak được sao lại dưới thời Việt Nam Cộng Hòa. Quảng Đại Cẩn nên lấy tư liệu này để làm bài học. Một khi Quảng Đại Cẩn đã đọc thông thạo và hiểu nội dung của tư liệu này, tôi sẽ sẳn sàng gặp Quảng Đại Cẩn bất cứ lúc nào và bất cứ nơi nào, nếu cần, để bàn về chữ viết Chăm.

Bấm vào đây để xem :

• Tài liệu hoàng gia Champa

• Dalikal Cei Dalim Bal Lak

Và yêu cầu rằng Quảng Đại Cẩn không nên dùng tên Po Dharma như một tội phạm trong vấn đề email trao đổi về chữ Chăm. Ngược lại, Quảng Đại Cẩn có quyền phản hồi cho quan điểm của tôi về 5 sai lầm của BBSSCC, nhưng bài viết phải dựa vào bằng chứng chính xác, cụ thể và thuyết phục, chứ không phải viết quanh co, không đầu không đuôi chung quanh âm dài, âm ngắn, âm aik, âm ok… của tiếng nói Chăm, vì tôi không có thì giờ đọc những bài có nội dung nhảm nhí đó.

Po Dharma

Phụ lục:

Bài viết của Quảng Đại Cẩn

Xa-ai Tân, Karim song Dharma,

Thực ra chuyện trao đổi trên là CHÍNH TẢ. Chẳng lẽ vì chính tả khác nhau mà chúng ta nặng nề với nhau.

Tiếng Pháp, Anh hay Việt cũng có những điều chỉnh về chính tả. Viết sai chính tả là rất bình thường, không lẽ với Cham lại to tác. Hơn nữa chẳng thấy các anh giao tiếp, trao đổi bằng chữ Cham, tranh cải để làm gì???

Như các anh biết Chính tả Cham có một số vấn đề như sau:

LUẬT CHÍNH TẢ TIẾNG CHAM: PHÁT TRIỂN HAY LỤI TÀN

TS Quảng Đại Cẩn

1). Định nghĩa

Chính tả là cách viết chữ được coi là chuẩn để người đọc và người viết có thể hiểu chính xác thông điệp giao tiếp. Nó là mực thước, quy ước giao tiếp có tính chất bắt buộc đối với toàn thể cộng đồng ngôn ngữ, là nguồn sống của ngôn ngữ. Sự thống nhất chính tả biểu hiện tính thống nhất của một ngôn ngữ. Chuẩn chính tả không phải là cái bất biến. Vì xã hội luôn phát triển, luôn có chuẩn mới thay cho chuẩn cũ. Chính tả có thể thay đổi từng phần hay toàn diện cả hệ thống văn tự. Khi chuẩn cũ lỗi thời cản trở giao tiếp hiệu quả, dân tộc đó phải mượn ngoại ngữ để giao tiếp, thì chuẩn mới phải ra đời, hợp lý hóa ngôn ngữ đó để tiếp tục được sử dụng. Chuẩn mới ra đời đáp ứng nhu cầu của đời sống, phù hợp với sự phát triển của ngôn ngữ và được xã hội chấp nhận. Chính tả tiếng Việt hay tiếng Cham cũng không nằm ngoài quy luật đó. Ngôn ngữ không cần chuẩn chính tả là ngôn ngữ chết hay ngôn ngữ trong viện bảo tàng. Việc viết sai chính tả là rất bình thường ở tất cả các ngôn ngữ trên thế giới. (March, 1893)

II). Tại sao một âm vị Cham được biểu thị bằng một ký tự

Tiếng Cham là ngôn ngữ có loại hình đơn lập[1] (Xtankevich, 1982) như tiếng Việt, một ký tự thường được phát âm thành một âm vị. Vì một hình vị không bao giờ biến đổi theo cấu trúc ngữ pháp nên âm vị luôn cố định. Hình vị (từ) của tiếng Cham không bao giờ biến đổi theo số nhiều số ít hay giống đực giống cái như từ trong tiếng Anh, Pháp, Nga,,, (ngôn ngữ biến hình). Những yếu tố biến hình đó được thay bằng hư từ. Do đó Một ký tự được phát âm thành hai âm vị là bất hợp lý. Điều này gây hiểu nhầm và khó khăn trong giao tiếp viết, đã khiến người Cham thường dùng tiếng Việt để giao tiếp và trao đổi trên internet và thư từ.

Từng âm vị với những nét khu biệt cần được thể hiện qua ký tự, hệ thống chữ viết. Sự thể hiện nét khu biệt tiền âm tiết và ngắn dài càng hoàn hảo thì văn tự đó càng hành chức có hiệu quả và càng phát triển song hành với ngôn ngữ và xã hội. Điều này được thể hiện cụ thể trong luật chính tả. Trong quá trình sử dụng con người hoàn thiện dần chính tả để văn tự đó hành chức có hiệu quả hơn trong giao tiếp.

Văn tự càng mô tả chính xác lời nói, thì tính hiệu quả trong hành chức giao tiếp càng cao, sẽ phát triển mạnh và tồn tại lâu. Đồng nghĩa với dân tộc đó sẽ tồn tại. Ngược lại một văn tự không đáp ứng được yêu cầu hành chức thì sẽ bị lãng quên, đào thải và bị thay thế. Chữ Cham, hiện nay cần chuẩn chính tả để người Cham có thể giao tiếp viết được với nhau thay vì phải dùng tiếng Việt. “Người Cham muốn thành người Việt” là thông điệp khi họ dùng nhiều tiếng việt với nhau trong giao tiếp thư từ và internet. Việc họ luôn nói tự hào là Cham và bảo tồn văn hóa Cham không cứu họ khỏi bị mất gốc. Họ tự nguyện tự đồng hóa mình thành người Việt chứ không ai tinh vi đồng hóa họ cả.  

III. Yếu tố bất hợp lý cần chuẩn chính tả

Trong Akhar Thrah Cham truyền thống, có hiện tượng một ký hiệu mà phát âm thành hai âm vị:

(1) phụ âm: viết “lak” nhưng phát âm là [l] hay [g]. Có 5 cặp tương tự như vậy là: /lak-gak/, /pak-sak/, /ghak-bak/, /dak-pak prong/, /khak-nhưk/.

(2) viết phụ âm cuối “kak” nhưng phát âm là [k] hay [g].

(3) viết nguyên âm chính /a/ được phát âm là [a] hay [a:]. Có 7 cặp nguyên âm tương tự như  vậy là: /a, a:/, /u, u:/, /ư, ư:/, /ơ, ơ:/, /o, o:/, /e, e:/, và /i, i:/.

Những lỗi “ngoại lệ” trên đã được tự phát khắc phục lẻ tẻ ở một số địa phương. Chính tả Cham chính thức bắt đầu chuẩn từ năm 1964. Từ lỗi số (1) được nhóm Thiên Sanh Cảnh, Lưu Quý Tân và lâm Gia Tịnh…, khắc phục vào năm 1964. Lỗi số (2) và (3) cũng được các giáo viên này khắc phục một cách cơ bản và toàn diện (1978 – 1990). Các ký tự 5 phụ âm đầu, một phụ âm cuối, và 7 nguyên âm đều có cách viết hợp lý như đang sử dụng trong nhà trường hiện nay.

Sự thể hiện chuẩn xác tiền âm tiết (langlikuuk), âm ngắn dài (katut atah) trong chính tả Cham chính là sự chuẩn chính tả cần thiết để phát triển như các ngôn ngữ khác. Ngược lại viết một ký tự đọc thành hai âm vị là viết sai chính tả, người đọc phải suy luận có thể sẽ không hiểu hoặc hiểu sai ý người viết. Đó là điểm yếu của CHÍNH TẢ truyền thống. Chính tả AT phổ thông hiện nay sử dụng trong trường phù hợp với nhu cầu giao tiếp và phát triển xã hội. Thực tế chữ Cham đang sử dụng có cả Latinh, Akhar Thrah, Jawi, và Rumi. Văn tự nào cập nhật được chuẩn chính tả sẽ được sử dụng giao tiếp trong đời sống hằng ngày. Duy trì chính tả lỗi thời, như chính tả Akhar Thrah truyền thống, là giết chết sức sống của ngôn ngữ vì chúng không dùng giao tiếp được. Cứ giao tiếp làm gương đi hơn là phí thời gian tranh nhau giỏi tiếng, chữ Cham.

Các ngôn ngữ tiêu biểu đang rất mạnh, vẫn tiếp tục chuẩn chình tả để tăng cường hơn hiệu quả giao tiếp và sức truyền bá của chúng. Tiếng Anh chuẩn chính tả, spelling reform, bắt đầu từ năm 1568 mãi cho đến thập  niên 1920 mới hoàn chỉnh. Cho tới năm 1920, music vẫn còn viết là musick, fantasy còn viết là phantasy (Tauber, 1958). Chính tả Pháp được quan tâm từ năm 1550, nhưng năm 1990 thủ tướng Pháp đã phê duyệt chuẩn chính tả cho khoảng 2000 từ nữa (Susan, 1989). Tiếng Hàn cũng được chuẩn về văn tự từ năm 1913 (King, 1997). Nhiều ví dụ khác không những họ chuẩn về chính tả mà thậm chí thay đổi luôn cả hệ thống văn tự để việc ghi tín hiệu lời nói của ngôn ngữ đó được chuẩn xác. Đó là chữ Rumi thay cho Jawi của Malaysia, chữ latinh thay cho Hán, và Nôm của Việt Nam, chữ rik, Athrah, Jawi, Rumi và Latinh của Cham.

Các yếu tố biến thể tự do (phương ngữ) đã tồn tại nhiều cách viết như cho một từ:

Tuai, tôy, tôaiy (khách); (ha)njuôơl, njuơl, njuôl, njôl (nhẹ); apuei, apuy (lữa). Không có cách nào là sai, vì chuẩn chính tả mà chúng ta phải chọn một trong những cách đơn giản hợp lý hơn đã được dùng và liệt kê trong các từ điển. Đó là xu thế chung của ngôn ngữ là đơn giản hóa để tồn tại và phát triển. Nhìn vào cách viết, hay chính tả, người đọc có thể biết là văn bản này được viết vào thời nào.

IV. Kết Luận

Tóm lại, nét phổ biến và đặc thù của tiếng Cham là khu biệt nghĩa tiền âm tiết và khu biệt nghĩa ngắn dài. Dù trong các phát âm của người Cham có khác nhau nhất định do vùng miền, giới tính và tuổi tác, nhưng nét khu biệt đặc thù trên luôn hiện hữu. Do đó chính tả chuẩn là cách viết hay văn tự nào bộc lộ được tất cả các nét khu biệt nghĩa trên. Dù được diễn tả trong văn tự hay không thì các nét khu biệt nghĩa vẫn tồn tại trong phát ngôn. Thích viết chữ Cham, và tôn trọng luật chính tả là góp phần tăng sức sống cho tiếng Cham, chữ Cham. Viết một từ mà thiếu tiền âm tiết là viết sai chính tả. Viết một âm ngắn mà đọc thành vừa ngắn vừa dài mang nhiều nghĩa là viết sai chính tả, dễ gây ngộ nhận. Người đọc cần phải suy luận và thậm chí hiểu sai ý người viết. Cho dù có viết sai chính tả đi nữa, cũng là điều tự nhiên, không nên và không thể dẫn đến bất đồng và phe nhóm.

Sự sử dụng nhất quán trong biểu hiện nét khu biệt nghĩa tiền âm tiết và ngắn dài là phù hợp với luật chính tả. Chính tả Akhar Thrah phổ thông đang sử dụng trong nhà trường hơn 35 năm qua tại hai tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận là chính tả chuẩn. Đó là chính tả đã giúp tiếng Cham trong sáng dễ đọc dễ viết và dễ hiểu hơn. Chính tả chuẩn giúp tiếng Cham hành chức hiệu quả trong giao tiếp và phát triển.

SÁCH THAM KHẢO

Aymonier E. & Cabaton A. (1906). Dictionaire Cam – Francais, L’ecole Francaise D’exttreme-Orient, Volume VII.

Bùi Khánh Thế, Phú Trạm, Quảng Đại cẩn (1996). Từ Điển Việt – Chăm. Nxb Khoa học xã hội.

Graham Thurgood (1999). From ancient Cham to modern dialects: two thousand years of language contact and change : with an appendix of Chamic reconstructions and loanwords. University of Hawaii Press.

JaYam Padra & JaKhwa Cauk (2009). Panôc dôm kadha doh Cham. Hội dân tộc học Tp Hồ Chí Minh, Chi hội dân tộc Cham.

King, Ross (1997). "Language, Politics, and Ideology in the Postwar Koreas". In McCann, David R. Korea Briefing: Toward Reunification. M.E. Sharpe. pp. 124–126, 128.

March F. A. (1893). The spelling reform. United States. Bureau of Education.

Moussay G., Nại Thành Bô, Thiên Sanh Cảnh, Lưu Ngọc Hiến, Đàng Năng Phương, Lưu Quang Sang, Lâm gia Tịnh, & Trượng Văn Tốn. (1971). Từ Điển Chăm - Việt – Pháp, Phanrang.

Omniglot (1912). Sanscrit, from http://www.omniglot.com/writing/sanskrit.htm

Susan Bađeley. (1989). Spelling reform in France: Past. Present and… Future? Journal of the Simplified Spelling Society, 1989/1 pp.10-12 later designated J10.

Tauber, Abraham: (unpub. thesis), Spelling Reform in the United States, Colombia Univ. 1958. pp. 311.

Xtankevich N. V. (1982). Loại hình các ngôn ngữ. NXB Đại học và THCN (Tr. 38- 43).

[1] Loại hình ngôn ngữ đơn lập Là ngôn ngữ không có hình thái, không biến hình. Đơn vị cơ bản là từ, hình tiết, một đơn vị có nghĩa, không có biến tố do số nhiều số ít, loại, giống đực, cái, giống trung. Quan hệ ngữ pháp không diễn ra ở trong nội bộ từ, chỉ bằng trật tự trước sau của từ, hoặc hư từ. Các từ không biến hình nên không có sự biến thái của các âm vị theo chức năng ngữ pháp. Các ký tự thường có phát âm duy nhất.