Ngày 16-11-2013, mạng web Chamranam đăng bài viết của Gru Hajan mang tựa đề: “Một số vấn đề nghiên cứu liên quan đến tín ngưỡng-tôn giáo truyền thống của người Chăm hiện nay ở Việt Nam”. Bài này đã đăng trong tác phẩm: “Hiện đại và Động thái của Truyền thống ở Việt Nam: Những cách tiếp cận Nhân học”, Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, 2010, trang 215-227.

Theo Gru Hajan, người Chăm là một trong 53 dân tộc thiểu số ở Việt Nam, có dân số khoảng 132.873 người nói tiếng gần gủi với hệ ngôn ngữ Austronesian (thuộc nhóm ngôn ngữ Malayo-Polynesian). Do trải qua nhiều biến cố trong lịch sử, cộng đồng tộc người Chăm ngày nay phân bố cư trú phân tán nhiều khu vực khác nhau ở miền trung và đông nam Việt Nam. Đây là đề tái rất phong phú, đa dạng nhưng khá phức tạp, nhất là sự phân chia người Chăm ở tỉnh Ninh Thuận, Bình Thuận thành hai cộng đồng tôn giáo tín ngưỡng hoàn toàn khác biệt nhau như hai tôn giáo chính thống mà nhiều nhà nghiên cứu thường hay gọi là Bàlamôn giáo (Ấn độ giáo) và Hồi giáo Bàni (Hồi giáo cũ).

Bài viết có giá trị cao về mặt khao học, phân tích khá trung thực một số yếu tố nằm trong hệ thống tín ngưỡng của dân tộc Chăm. Tiếc rằng, trong bài viết, tác giả vấp phải một số sai lầm về nguồn gốc thuật ngữ mang tính cách tín ngưỡng và xã hội của dân tộc Chăm mà chúng tôi nêu ra ở đây hầu làm trong sáng tỏ lại vấn đề.

Xin bấm vào đây để xem: bài viết của Gru Hajan

1). Chăm klak

Trong bài biết, tác giả viết rằng “Chăm” có nghĩa là người Chăm; “klak” có nghĩa là cũ. Chăm Klak là cộng đồng người Chăm theo tín ngưỡng tôn giáo truyền thống-tín ngưỡng đa thần giáo.

Phân tích: Trong văn chương Chăm hay trong các cuộc đối thoại hàng ngày, người Chăm thường dùng “Chăm Baruw” để ám chỉ cho người Chăm Châu Đốc vừa mới theo Hồi Giáo chính thống, nhưng người Chăm không bao giờ xử dụng thuật ngữ “Chăm Klak” để ám chỉ cho người Chăm theo tôn giáo truyền thống-tín ngưỡng đa thần ở Ninh Thuận và Bình Thuận. Ngược lại, trong văn chương Chăm thường xuất hiện hai cụm từ:

• Chăm Jat (Phạn ngữ: Jâta = nguyên gốc, truyền thống) ám chỉ cho Chăm theo theo tôn giáo truyền thống, tức là Bà La Môn.

• Chăm Bani, ám chỉ cho người Chăm theo Hồi Giáo không chính thống.

2). Chăm và Bini

Trong bài viết, tác giả cho rằng Chăm và Bini là cặp phạm trù thuật ngữ dùng để chỉ nhóm cộng đồng người Chăm.

Phân tích: Trước năm 1975, Chăm Bani là thuật ngữ phổ thông chỉ sử dụng trong thơ văn và các cuộc đối thoại hàng ngày để ám chỉ cho cộng đồng Chăm Bà La Môn và Chăm theo Hồi Giáo không chính thông. Ngược lại, trong các buổi lễ hay trong các văn bản chính thức, người ta thường dùng thuật ngữ Chăm Ahier để ám chỉ cho Chăm theo Bà La Môn và Chăm Awal ám chỉ Chăm theo Hồi Giáo không chính thống, nhưng không ai giám sử dụng thuật ngữ Chăm Bani trong các phiên họp hay buổi lễ.

Chăm Bani là thuật ngữ mang nội dung chia rẻ và khinh miệt nhau. Vì rằng khi xử dụng Chăm Bani, thì trong câu này có hàm ý: Chăm là người Chăm, còn Bani không phải là người Chăm, mà là dân tộc ngoại lại chung sống với dân tộc Chăm.  

3). Jawa và Bini

Tác giả viết rằng Jawa là một bộ phận nhỏ của nhóm cộng đồng Bini có khuynh hướng đả kích tín ngưỡng đa thần giáo. Jawa có nghĩa là ngoại lai, khác lạ với cộng đồng tín ngưỡng tôn giáo truyền thống.

Phân tích: Jawa xuất hiện lần đầu tiên trên bia ký Champa vào thế kỷ thứ VIII ám chỉ cho nhóm người Mã Lai Đa Đảo. Tư liệu cổ Viêt Nam gọi họ là Chà Và. Người Khmer gọi họ là Jva. Các nước Á Rập gọi họ là người Jawi.

Kể từ thế kỷ thứ XVI, Jawa có thêm nghĩa thứ hai đó là ám chỉ cho người Mã Lai Đa Đảo theo Hồi Giáo. Bước vào thềm thế kỷ thứ XIX, Jawa mang thêm nghĩa thứ ba nữa đó là ám chỉ chung cho những ai theo Hồi Giáo dù họ là người Mã Lai hay Ấn Độ đi nữa.

Trong lễ tục Rija, Jawa là cụm từ ám chỉ cho người Mã Lai Đa Đảo, thí dụ như Ina Lang Jawa Haok (tự điển Mã Lai sang Champa bằng đường biển) và thầy giổ trống Baranâng tức là Ong Maduen (tiếng Mã: biduanda) thường nói tiếng Jawa trong lễ tục này.

Trong văn chương Chăm, Jawa còn ám chỉ cho Hồi Giáo, thí dụ: tama Jawa (vào Jawa) ám chỉ theo đạo Hồi Giáo. Đôi lúc, Jawa thường biến đổi thành Jawi theo cách viết của người Á Rập như Sakawi, phát xuất từ Saka (lịch phổ thông) + jawi (Hồi Giáo), tức là lịch hổn hợp để tính ngày tháng làm thế nào mùa Ramawan không trùng với ngày Kate.

Tóm lại, Jawa ám chỉ cho người Mã Lai Đa Đảo hay Hồi Giáo, chứ không phải là một bộ phận nhỏ của nhóm cộng đồng Bini có khuynh hướng đả kích tín ngưỡng đa thần giáo như tác giả nêu ra.

4). Awal và Ahiêr

Trong bài viết, tác gỉa cho rằng Awal có nghĩa là trước (đầu tiên), biểu tượng cho người mẹ (thuộc âm tính). Ahiêr có nghĩa là sau (sau cùng) biểu tượng cho người cha (thuộc dương tính).

Phân tích: Đây là lý thuyết không liên hệ gì với nguồn gốc của thuật ngữ Awal và Ahier.

• Awal (gốc từ Mã Lai-Á Rập) có nghĩ là “trước, đầu tiên” ám chỉ cho người Chăm chấp nhận Allah là thượng đế, tức là người đã theo Hồi Giáo trước khi vua Po Rome (1627-1651) lên ngôi. Người ta thường gọi họ là người Chăm Bani

• Ahier (gốc từ Mã Lai-Á Rập) có nghĩ là “sau, sau cùng” ám chỉ cho người Chăm chấp nhận tôn thờ Allah như là thượng đế sau ngày Po Rome lên ngôi. Người ta thường gọi là người Chăm Cuh, tức là Chăm công nhận Po Allah là Po Sipajieng (đấng tạo hóa), nhưng vẩn giữ nghi lễ Bà La Môn giáo, khi chết thì làm đám thiêu.

Chinh vì thế, Awal và Ahier không liên hệ gì với lý thuyết biểu tượng cho “cha-mẹ, Âm tính-Dương tính” như tác giả nêu ra.

5). Âm-dương

Trong bài, tác gỉa viết rằng Awal biểu tượng cho âm tính, Ahiêr biểu tượng cho dương tính.

Phân tích: Âm dương là khái niệm về hai thực thể đối lập tạo nên vũ trụ. “Âm” thể hiện cho những gì yếu đuối thụ động, nữ tính... đối lập nó là “dương” thể hiện sự mạnh mẽ, chủ động, nam tính, vv. Triết lý giải thích vũ trụ dựa trên âm và dương được gọi là triết lý âm dương.

Trên thế giới hôm nay, “âm dương” là triết lý chỉ dành riêng cho các dân tộc chịu ảnh hưởng nền văn minh Trung Quốc, như người Hoa, Việt, Nhật, Đại Hàn, Tây Tạng…

Dân tộc Chăm, Khmer, Thái, Lào, Mã Lai…. chịu ảnh hưởng Ấn Giáo. Chính vì thế, người Chăm, Khmer, Mã Lai, v.v. không biết gì về triết lý âm dương. Ngay trong tiếng Chăm, không có từ ám chỉ cho âm và dương. Ngược lại, dân tộc Chăm có hình tượng âm dương duy nhất đó hình tượng vẽ trên trống baranâng của Maduen, nhưng đây chỉ là hình tượng bắt chước theo kiểu trống của người Việt vào thế kỷ thứ XIX-XX mà thôi.

Hình âm dương trên trống Baranâng

Vì chịu ảnh hưởng Ấn Giáo, dân tộc Chăm thường sử dụng qui luật liên hợp giữa Lakei (nam) và Kamei (nữ) dựa trên triết lý Linga (nam tính) và Yoni (nữ tính). Theo triết lý Ấn Giáo, mọi sự sinh tồn trong vũ trụ đều phát xuất từ mối liên hợp giữa Nam Tính và Nữ Tính. Nếu vũ trụ này chỉ có nam nhưng không có nữ hay ngược lại, thì vũ trụ này sẽ bị tiêu diệt vì không có sự sáng tạo để sinh tồn. Nếu vũ trụ này có nam lẫn nữ nhưng nam và nữ không có tinh trùng phồn thịnh, thì vũ trụ cũng sẽ bị tiêu diệt. Muốn cho vũ trụ này còn hiện hữu, thì nam và nữ phải có đủ tinh trùng để sáng tạo. Lễ đổ nước để rửa tượng Linga và Yoni vào dịp Kate trên đền tháp ám chỉ hai phái nam và nữ có nhiều tinh trùng phồn thịnh hầu phát triển loài người.

Tóm lại, văn hóa Chăm không có triết lý “âm dương”, nhưng chỉ có triết lý liên hợp giữa lakei-kamei (nam-nữ), tanaow-binai (đực-cái) mà thôi. Nhưng đây chỉ là triết lý phát xuất từ qui luật Linga và Yoni, không liên hệ gì với “âm-dương” của Trung quốc.

6). Haomkar

Tác giả cho rằng dựa trên cơ sở Awal-Ahier, người Chăm đã đúc kết thành một biểu tượng của sự thống nhất qua Haomkar biểu tượng cho: số 3-6, âm tính-dương tính, mặt trăng-mặt trời, Awal-Ahier, v,v. như tác giả giải thích qua hình sau đây:

Haomkar giải thích theo Thiên Sanh Cảnh vào năm 1960

Phân tích: Những lời giải thích của tác giả về Haomkar hoàn toàn dựa vào sự suy đoán của Thiên Sanh Cảnh vào những năm 1960, không liên hệ gì với nguồn gốc Haomkar trong hệ thống Ấn Giáo. Po Adhia, Po Bac là các bậc tu sĩ thường vẽ Haomkar, nhưng các chức sắc này cũng không biết thế nào là ý nghĩa của Haomkar. Kể từ đó, những gì Thiên Sanh Cảnh nêu ra về ý nghĩa Haomkar chỉ là sự phỏng đoán mang tính cách cá nhân.

Haomkar (Phạn ngữ: omkâra) là âm tiết (syllabe) thiêng liêng của nền văn minh Ấn Giáo mà người ta thường phát âm trước khi đọc kinh kệ hay các diễn văn tôn giáo. Và ký hiệu Haomkar phải đứng trước tiên của bất cứ văn bản nào thuộc về Ấn Giáo. Trong bia ký Champa và sách Chăm cổ cũng thường khởi đầu bởi ký hiệu Haomkar.

Trong nền văn minh Ấn Giáo, Haomkar phát xuất từ ba ký tự: A + U + M = AUM mà người ta thường đọc là Aum hay Om. Theo truyền thống Ấn Giáo, một đứa trẻ sinh ra nếu phát ra được âm A, âm U và âm M, thì đứa trẻ trở thành người biết nói sau này để chuyển tải nền văn minh đến mọi người. Chính vì thế Aum hay Om trở thành “âm tiết” thiêng liêng thường dùng làm biểu trượng trên các văn bản và đền tháp Ấn Giáo và Phật Giáo.

Haomkar trong hệ thống Ấn Giáo

Trong văn chương Ấn Giáo, Aum hay Om có nghĩa như sau: • A = biểu tượng cho nam tính, • U = biểu tượng cho nữ tính, • M = biểu tượng cho sự liên hợp giữa nam tính và nữ tính. Ngoài ra, Aum còn có nghĩa khác:

A, biểu tượng cho sử khởi đầu, sáng tạo tức là thần Brahma

U, biểu tượng cho sự liên tiếp, sinh tồn, tức là thần Vishnu

M, biểu tượng cho sự cuối cùng, tận diệt, tức là thần Shiva

Đây là vài hình ảnh Haomkar của Ấn Giáo:

Haomkar Án Độ	Haomkar Tây Tạng	Haomkar Khmer

Haomkar của dân tộc Chăm hoàn toàn phát xuất từ Haomkar của Ấn Giáo. Trong Haomkar của Chăm,

• phần dưới gồm có dấu nữa vòng và số 3 là ký hiệu của chữ: A, chứ không phải là mặt trăng nữa vòng và số 3 hay ngày thứ ba.

• Phần giữa có dấu chấm là ký hiệu của M, tức là “tut takai mâk”, chứ không phải là mặt trời.

• Phần trên là ký hiệu của U, tức là “takai kuk”, chứ không phải là số 6 hay ngày thứ sáu.

Đây là ý nghĩa nằm trong hình tượng Haomkar của dân tộc Chăm:

Hoamkar Chăm

7). Haluw Janâng-Gru Urang

Trong bài viết tác giả cho rằng tầng lớp chức sắc Hahlau Janâng (aw kaok) gồm có: hahlau janâng Awal, hahlau janâng Ahiér, hahlau janâng Rija, hahlau janâng Gru urang (…). Hàng năm, mỗi dòng họ phải tổ chức các lễ Rija. Hệ thống chức sắc phục vụ cho lễ nghi này gồm có Maduen, Muk Pajaw, Ka-ing, Muk Rija, Kadhar. Người thực hiện lễ nghi này là Gru Urang. Các vị này thường được theo cha truyền con nối.

Phân tích: Đây là định nghĩa thiếu phần chính xác và có thể gây ra những nhằm lẫn.

a). Haluw Janâng

Haluw Janâng trong nghĩa phổ thông ám chỉ tất cả những chức sắc hay các nhân vật nắm quyền hành trong xã hội Chăm. Nhưng trong hệ thống tín ngưỡng người Chăm, Haluw Janâng là thuật ngữ ám chỉ cho các vị chức sắc mặc áo trắng nhưng trên đầu đội khăn trắng có tua chỉ màu đỏ nằm hai bên tai (khan mathem dua bruei). Họ là các vị tu sĩ hệ phái Acar (Gru, Imam, Katip, Madin, Acar), tu sĩ hệ phái Baséh (Adhia, Bac, Baséh), Kadhar, Maduen, Ka-ing.

Các chức sắc nằm trong danh sách Haluw Janâng phải làm lễ tấn phong trước khi nhậm chức. Họ là người phải mặc áo trắng hàng ngày. Ngược lại, Maduen và Ka-ing là hai chức sắc có thể mặc áo thông thường hàng ngày, nhưng khi vào lễ thì phải mặc áo trắng. Tất cả Haluw Janang Chăm không phải là người theo cha truyền con nối, ngoại trừ chức sắc Baséh thường lên nối chức theo dòng họ, chứ không nhất thiết là con của Baséh.

Tóm lại, Haluw Janâng không phải là người mặc áo trắng mà là tu sĩ mặc áo trắng nhưng trên đầu phải đội khăn trắng có tua chỉ màu đỏ nằm hai bên tai.

Haluw Janâng đội Khan Mathem có tua chỉ màu đỏ nẳm hai bên tai

b). Gru Urang

Gru Urang là những chức sắc mặc áo thông thường hay áo trắng trong nghi lễ nhưng trên đầu không có đội khăn trắng có tua chỉ màu đỏ nằm hai bên tai (khan mathem dua bruei). Nhiêm vụ của họ là chủ trì các lễ cúng bái thần linh (yang), trừ ma tà bùa chú, như Ong Heng, Ong Kaleng, Ong Ew Yang, v.v. Những vị Gru Urang không làm lễ tôn chức như Haluw Janâng.

Dựa vào định nghĩa này, Maduen, Ka-ing, Kadhar trong lễ Rija không phải là Gru Urang như tác giả đưa ra.

c). Aw Kaok

Trong cuộc đối thoại hàng ngày, Aw Kaok (màu trắng) ám chỉ những vị chức sắc mặc áo trắng. Nhưng trong nghi lễ, Aw Kaok (màu trắng) chỉ ám chỉ cho các tu sĩ năm trong hai phái tín ngưỡng. Bên Akhier có Po Adhia, Bac, Baséh. Bên Awal có Po Gru, Imam, Katip, Madin, Acar. Còn những chức sắc khác dù mặc áo trắng như Maduen, Kadhar, Ka-ing, nhưng người ta không gọi họ là Ong Aw Kaok.

8) Lỗi chính tả 

Trong bài viết, tác giả vấp phải một số lỗi chính tả tiếng Chăm như sau :

Birau > phải viết là biruw (paoh wak)

Homkar > haomkar

Paseh > baséh

Suk Yâng > Suk Yeng

Ramâwan > Ramawan

Paralao Pasah > Paralao Sah

Hahlau > Haluw

Yang dang dih > Yang dar dih

9). Tài liệu tham khảo

Tài liệu tham khảo là danh sách tư liệu mà tác giả dựa vào đó để viết bài chứ không phải danh sách tác phẩm đưa ra cho có lệ. Tiếc rằng trong phần tài liệu tham khảo, tác giả ghi một số sách nhưng trên thực tế sách này không có gì liên hệ với bài viết của tác giả.