Kate tại quê nhà

Gần một tuần qua, tòa soạn Champaka.info có nhận nhiều email của độc giả yêu cầu cho biết vài chi tiết về sự khác biệt về nghi lễ của lễ hội Kate do một số hội đoàn Chăm thường tổ chức hàng năm trong và ngoài nước từ mấy năm qua. Đây là lời nhận định của Champaka.info.

Cộng đồng Chăm Bà La Môn và Chăm Bani tại hai tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận có hàng trăm lễ tục, nhưng Kate và Ramawan là hai lễ tục truyền thống quan trọng nhất mà cơ quan chính quyền và quần chúng Chăm thường tổ chức những lễ hội tưng bừng để chúc mừng.

1). Ý nghĩa lễ tục Kate

Kate là lễ tục xuất hiện vào triều đại Po Rome (1627-1651) hay sau triều đại của vua này, chứ không phải ra đời từ thời Sa Huỳnh như một số người Chăm tự suy đoán, thường diễn ra hàng năm trên các đền tháp do chức sắc Chăm Bà La Môn chủ trì hầu xin thần linh ban phước lành cho dân tộc này, sau đó là Kate trong thôn xóm và gia đình Chăm Bà La Môn. Chính vì thế bà con Chăm Bani không tổ chức Kate trong thôn làng hay gia đình của họ. 

Nhân dịp Kate,  bà con Chăm Bani có quyền lên đền tháp để tạ ơn thần linh, tùy theo lòng tin của họ. Tại khu vực Phan Rí, một số tu sĩ Chăm Bani (Po Acar) cũng có mặt trên đền tháp để thực hiện một số nghi lễ nhân dịp Kate.  Tuy nhiên, nếu không có sự hiện diện của Chăm Bani trên đền tháp, thì bà con Chăm Bà La Môn vẫn tiến hành lễ Kate. Chính vì thế người ta định nghĩa rằng Kate là lễ tục tín ngưỡng của Chăm Bà La Môn.

2). Ý nghĩa lễ tục Ramawan

Ramawan (Á Rập: Ramadan) là tên gọi tháng 9 của lịch Hồi Giáo, tức là tháng ăn chay cấu thành một nghi lễ thiêng liêng nằm trong 5 giáo điều của tín ngưỡng này. Theo phong tục, tất cả tín đồ Hổi Giáo trên thế giới phải thực hiện 30 ngày ăn chay trong mùa Ramawan, tức là kiêng cử ăn uống từ khi mặt trời ló mặt cho đến mặt trời lặn. Ngược lại, tại khu vực Ninh Thuận và Bình Thuận, nghi lễ ăn chay này chỉ áp dụng cho các bậc tu sĩ Awal (Acar, Katip, Imam), vì bà con Chăm Bani bình thường không kiêng cử ăn uống như tín đồ Hổi Giáo trên thế giới.

Ramawan là lễ tục do tu sĩ Chăm Bani chủ trì, thường diễn ra hàng năm trong thánh đường Bani. Nhân dịp này, bà con Chăm Bà La Môn cũng có quyền đến thánh đường để dâng lễ vật hầu xin thượng đế ban phước lành cho họ. Nếu không có sự hiện diện của Chăm Bà La Môn trong thánh đường, thì bà con Chăm Bani vẫn tiến hành lễ Ramawan. Chính vì thế người tạ định nghĩa rằng Ramawan là lễ tục tín ngưỡng của Chăm Bani.

3). Ý nghĩa của lễ hội Kate và Ramawan

Trước năm 1965, Kate và Ramawan chỉ là lễ tục mang tích cách tín ngưỡng. Sau năm 1965, qua lời đề nghị của đại úy Dương Tấn Sở, quận trưởng quận An Phước thời đó, bà con Chăm tổ chức thêm phần lễ hội qua các cuộc thi đua văn nghệ, thề thảo, tiệc tùng, v.v. để chúc mừng mùa Kate và Ramawan và lễ hội này vẫn tiếp diễn ra cho đến hôm nay.

Biến cố chính trị vào năm 1975 đã đưa đẩy một số bà con Chăm sang định cư tại hải ngoại và mang theo lễ hội Kate ra nước ngoài. Năm 1982, cộng đồng Chăm tại Pháp tổ chức Kate đầu tiên tại Paris quan mô hình ngày lễ văn hóa Champa để chúc mừng mùa Kate. Năm 1989, Kate bắt đầu truyền sang Hoa Kỳ do IOC-Champa tồ chức hàng năm cũng qua mô hình lễ hội văn hóa Champa để đón mừng Kate.

Năm 1998 đánh dấu cho sự rạn nức trong nội bộ IOC-Champa, kéo theo sự ra đời của Hội Bảo Tồn Văn Hóa Champa và Hội Văn Hóa Truyển Thống Champa. Kể từ đó, hai hội này tiếp tục tổ chức lễ hội Kate, vì IOC-Champa không còn dựa vào lễ hội Kate để làm diễn đàn phổ biến văn hóa Champa nữa.

Năm 2005, sinh viên Chăm Việt Nam thuộc chi hội Chi hội Dân tộc Chăm của Hội Dân Tộc Học TP-HCM cũng tổ chức lễ hội văn hóa nhằm chúc mừng mùa Kate và Ramawan mà họ gọi là lễ hội Kate-Ramawan.

Tóm lại, kể từ năm 1998, những tổ chức hội đoàn Chăm trong và ngoài nước thường tổ chức hàng năm lễ hội Kate, nhưng mang 3 mô hình tổ chức và 3 ý nghĩa khác nhau:

a). Kate của Hội Văn Hóa Truyền Thống Champa tại Sacramento (Hoa Kỳ)

Hội Văn Hóa Truyển Thống Champa có trụ sở tại Sacramento (Hoa Kỳ) tập trung hầu hết Chăm Bà La Môn tỉnh Ninh Thuận mà sáng lập viên là cựu dân biểu Lưu Quang Sang.

Kate của Hội Truyền thống có hai phần rỏ rệt.

• Trước tiên là “Lễ Tục Kate” mang tính cách cộng đồng dành cho bà con Chăm Bà La Môn mang những lễ vật tập trung tại một khu vực để cúng bái cầu xin bậc thần linh và những người quá cố ban phước lành cho họ. Nghi lễ này rất gần gủi với Kate Palei (Kate trong thôn làng) mà người Chăm Bà La Môn tại quê nhà đang thực hiện hôm nay.

• Tiếp theo là “Lễ Hội Kate” qua các cuộc trình diễn văn nghệ, triển lãm, ẩm thực nhằm truyền bá di sản văn hóa Champa.

Kate Sacramento: Lưu Quang Sang, Đại Úy Nhi và Thành Phú Bá đang cầu nguyện

Kate Sacramento: trình bày sắc màu văn hóa Champa

Đứng trên phương diện văn hóa mà phân tích, Kate của Hội Truyển Thống đáng được duy trì và phát triển, vì đa số thành viên của Hội truyền thống là bà con Chăm Bà La Môn, thành ra họ có quyền thực hiện lễ tục Kate theo tín ngưỡng của họ như ở quê nhà để duy trì truyền thống Kate tại hải ngoại. 

b). Kate của Hội Bảo Tồn Văn Hóa Champa tại San Jose (Hoa Kỳ)

Hội Bảo Tồn Văn Hóa Champa (viết tắt là Hội Bảo Tồn) tập trung đa số là Chăm Bà La Môn tỉnh Bình Thuận và vài gia đình Chăm Hồi Giáo mà sáng lập viên là Đắc Văn Kiết (trung úy Việt Nam Cộng Hòa), Bá Trung Xin (y tá, Việt Nam Cộng Hòa) và  Châu Văn Thủ (giáo viên, học sinh trường Po Klong). Đây là 3 nhân vật rất quan tâm đến phong trào khơi dậy lòng ái quốc qua những mô hình nghi lễ mang tính cách chính trị mà cộng đồng người Việt thường tổ chức tại Hoa Kỳ. Kể từ đó, Hội Bảo Tồn đưa ra quyết định biến lễ hội Kate của bà con Chăm Bà La Môn thành ngày quốc lễ nhằm tưởng niệm bậc tiền nhân Champa, có một phút mặc niệm, có vòng hoa đặt trước đài tưởng niệm anh hùng liệt sĩ Champa làm bằng giấy để trong hội trường.

Từ trái sang phải: Đắc Văn Kiết, Bá Trung Xin, Châu Văn Thủ, ba nhân vật chủ trương Kate

phải là ngày kỷ niệm anh hùng liệt sĩ Champa

Dựa vào mô hình tổ chức này, Hội Bảo Tồn cho rằng những người Chăm nào không tham gia lễ Kate là những người quay lưng với tổ quốc và quên ơn bậc tiền nhân Champa. Chính đó là nguyên nhân đã gây ra phản ứng mãnh liệt trong cộng đồng trí thức Chăm tại hải ngoại, nhất là tổ chức Champaka, vì họ cho rằng Hội Bảo Tồn không có quyền chế biến ý nghĩa Kate mang tánh cách ngoại lai và mang màu cờ chính trị rồi buộc dân tộc Chăm phải tuân theo. Theo họ, người có quyền định nghĩa hay thay đổi ý nghĩa Kate phải là tu sĩ Bà Là Môn (Po Adhia, Bac và Basaih) chứ không phải Đắc Văn Kiết (trung úy), Bá Trung Xin (y tá) và  Châu Văn Thủ (giáo viên). Ngược lại, Hội Bảo Tồn có quyền hình thành ngày tưởng niệm anh hùng liệt sĩ Champa, nhưng không nên đưa ngày kỷ niệm này vào ngày lễ hội Kate mang tính cách tín ngưỡng của Chăm Bà La Môn hầu né tránh sự hiểu lầm về ý nghĩa của lễ tục này.

Hội Bảo Tồn là tổ chức khơi dậy lòng ái quốc, hô hào tôn vinh anh hùng iệt sĩ Champa, nhưng lại từ chối bảo trợ cho Đại Hội Champa 2007 nhằm kỷ niệm 175 năm Champa bị xóa bỏ trên bản đồ và không đến tham dự ngày ra mắt sách Lịch Sử Vương Quốc Champa 2011. Chính đó là vấn đề mà dân tộc Chăm không hiểu Hội Bảo Tồn đấu tranh cho mục tiêu gì? 

Kate San Jose: sắc màu văn hoá pha trộn với mô hình nghi lễ chính trị (đài kỷ niệm bên trái)

Kate San Jose: tại sao lại có vòng hoa trước đài chiến sĩ Champa, một nghi lễ chi dành cho thủ lãnh của một quốc gia!

c). Kate của Chi Hội Dân Tộc Chăm tại Sài Gòn

Kể từ 2005, Chi Hội Dân Tộc Chăm tại Sài Gòn, đặt dưới sự điều hành của Pgs. Ts, Thành Phần,  thường tổ chức lễ hội chung mang tên là Kete-Ramawan. Đây là lễ hội mang tính cách sắc màu văn hóa nhằm chúc mừng mùa Kate và mùa Ramawan. Thành vậy, sinh viên Chăm tại Việt Nam có quyền nhập chung hai lễ hội này vào một ngày duy nhất để tiết kiệm thời gian trong vấn đế sinh hoạt cộng đồng và khỏi tốn kém chi phí.

Về phần nghi lễ, Kate của Chi Hội Dân Tộc Chăm tại Sài Gòn chỉ có hai phần thiết yếu:

• Phổ biến văn hóa Champa qua các cuộc trình diễn văn nghệ, triển lãm và ẩm thực nhằm giới thiệu di sản văn hóa của dân tộc Chăm

• Trao tặng quà cho một số tân sinh viên

Đây là lễ hội đáng được duy trì và phát triển nhằm bảo tồn sắc màu lễ hội của dân tộc Chăm và cũng là dịp để sinh viên Chăm có dịp sinh hoạt chung và trao đổi với nhau về chủ đề liên quan đến cộng đồng của họ.

Kate Saigon: chuyển tải sắc màu lễ hội Champa đến mọi người

Kate Saigon: lễ hội mang tính cách văn hóa