Hai tỉnh Bình Thuận và Ninh Thuận là nơi định cư lâu đời của sắc dân bản địa người Chăm, được chia thành hai cộng đồng theo tín ngưỡng riêng biệt: đó là cộng đồng Chăm Bani và Chăm Balamon. Trong bài viết này, chúng tôi giới thiệu về việc thành lập hội đồng tôn giáo Cham Bani ở Bình Thuận kể từ năm 2009.

Chăm Bani theo thuật ngữ tôn giáo gọi là Chăm Awal (gốc từ Ả Rập) có nghĩa là “đầu tiên, trước”, ám chỉ cho người Chăm theo Hồi giáo trước triều đại vua Po Rome (1627-1651), nhưng vẫn tiếp tục thực hiện nhiều nghi lễ mang yếu tố bản địa của Champa.

Người Chăm Bani ở Bình Thuận tập trung chủ yếu ở huyện, thị xã, thành phố như huyện: Bắc Bình, Tuy Phong, Hàm Thuận Bắc, Hàm Thuận Nam, Hàm Tân và Tánh Linh

Tổng số người Chăm theo Hồi giáo Bani ở Bình Thuận có 3.767 hộ/ 19.261 khẩu, chiếm tỉ lệ khoảng 1,60% dân số của tỉnh. Chức sắc, tu sĩ có 326 người, trong đó có 10 Po Gru, 165 Imam, 10 Katip và 141 Acar.

Cùng với hệ thống nghi lễ trên đền tháp Champa ở Bình Thuận, người Chăm Bani đến nay vẫn còn lưu giữ nhiều lễ tục liên quan đến tín ngưỡng tôn giáo. Trong đó, nổi bật là tháng Ramawan (Ramadan tháng 9 Hồi lịch), lễ tấu chức tôn giáo (Tagok Gru, Tagok Imam), lễ hội Suk Yeng, lễ trưởng thành (Ndam Kareh), lễ cưới hỏi (Ndam Likhah), lễ tang chế (Ndam Matai),…

Hệ thống thánh đường Chăm Bani ở Bình Thuận

Trong thời kỳ vương quốc Champa độc lập, Panduranga được chia thành 4 khu vực là Panrang, Kraong, Parik, Pajai. Trong đó Panrang thuộc tỉnh Ninh Thuận, và Kraong, Parik, Pajai thuộc tỉnh Bình Thuận ngày nay.

Theo phong tục Chăm có câu: “tajuh halau klau bimong” (7 thánh đường và 3 đền tháp). Do đó, mỗi khu vực ở trên tối đa chỉ có 7 thánh đường và 3 đền tháp. Hiện nay ở Bình Thuận có 10 thánh đường của người Chăm Bani, được phân bố cụ thể như sau:

Khu vực Kraong: Thánh đường Vĩnh Hanh (Palei Karang) ở xã Phú Lạc, huyện Tuy Phong.

Khu vực Parik có 6 thánh đường được bố trí ở 2 xã Phan Thanh và Phan Hòa, huyện Bắc Bình:

• Xã Phan Thanh gồm có 3 thánh đường: Thánh đường Châu Hanh (Palei Caraih), Thanh Kiết (Palei Njar), Cảnh Diễn (Palei Cakak). 

• Xã Phan Hòa gồm có 3 thánh đường: Thánh đường Bình Thắng (Palei Panat), Bình Minh (Palei Aia Mamih), Bình Hòa (Palei Dik).

Khu vực Pajai: gồm có 3 thánh đường / 4 huyện:

• Huyện Hàm Thuận Bắc có 2 thánh đường: Thánh đường Lâm Thành (Palei Lem-Ber) và Giang Mâu (Palei Muw) ở xã Hàm Trí.

• Huyện Tánh Linh có 1 Thánh đường: Thánh đường Bicham (Palei Bicam) ở thị trấn Lạc Tánh.

• Huyện Hàm Tân và Huyện Hàm Thuận Nam có 2 xã người Chăm là Tân Thắng và Tân Thuận nhưng hiện nay chưa có Thánh đường.

Người Chăm thường gọi thánh đường là “Sang Magik” phiên âm từ tiếng Ảrập là “Masjid”, mà người Việt gọi là chùa Bani. Thánh đường Hồi giáo trên thế giới có quy định riêng về kiến trúc và cách bài trí bên trong, thường có mái vòm và cột tháp cao thể hiện sự tôn nghiêm và uy nghi của nơi hành lễ. Ngược lại, thánh đường Hồi giáo Chăm Bani ở Bình Thuận và Ninh Thuận chỉ được thiết kế đơn giản với mái ngói, tường vôi. Kinh phí xây dựng các thánh đường này đều do các tín đồ trong làng tự đóng góp trong điều kiện kinh tế vô cùng khó khăn. Đó cũng là lý do mà hiện nay chưa có một thánh đường lớn của người Chăm Bani ở Bình Thuận.

Hội đồng Chức sắc Chăm Bani Bình Thuận

Sau khi Hội đồng Sư cả Bani đầu tiên ở Ninh Thuận nhiệm kỳ (2007-2010) được thành lập theo Quyết định số 4106/QĐ-UBND của UBND Tỉnh Ninh Thuận, UBND tỉnh Bình Thuận cho phép thành lập Ban Đại diện lâm thời cộng đồng Hồi giáo Bani và chính thức được Sở Nội vụ cấp Giấy chứng nhận hoạt động tôn giáo ngày 03/12/2009. Theo quyết định này, nhân sự của Ban Đại diện lâm thời cộng đồng Hồi giáo Bani và Tổ thư ký gồm: 11 vị Sư cả ở 10 thánh đường trong tỉnh, và Tổ thư ký có 9 vị Imam.

Ngày 18/9/2012, tại Thành phố Phan Thiết tổ chức Đại hội thành lập Hội đồng nhiệm kỳ thứ nhất 2012-2016 lấy tên “Hội đồng Sư cả Hồi giáo Bani tỉnh Bình Thuận”. Tham dự Đại hội có đại diện Tỉnh ủy, UBMTTQ Việt Nam, Sở Nội vụ tỉnh cùng 250 đại biểu là chức sắc, tu sĩ đại diện cho hơn 19 nghìn tín đồ Hồi giáo Bani trong toàn tỉnh.

Hội đồng Sư cả Hồi giáo Bani tỉnh Bình Thuận là một tổ chức của Hồi giáo Bani được thành lập theo nguyện vọng của các chức sắc, tín đồ Hồi giáo Bani trong tỉnh và được sự chấp thuận của cơ quan Nhà nước có thẩm quyền. Sau khi thảo luận và thống nhất các ý kiến, Đại hội đã giới thiệu và suy cử 21 vị chức sắc vào Hội đồng Sư cả Hồi giáo Bani tỉnh Bình Thuận nhiệm kỳ 2012-2016. Trong đó Ban thường trực Hội đồng Sư cả gồm 8 người:

Hội Đồng Sư Cả Chăm Bani, Bình Thuận

Thanh Tào, Tổng sư cả, Thánh đường Châu Hanh - Phan Thanh- Bắc Bình

Văn Lương Độ, Sư cả, Thánh đường Bình Thắng - Phan Hòa- Bắc Bình

Thanh Dư, Sư cả, Thánh đường Cảnh Diễn - Phan Thanh - Bắc Bình

Lư Thanh, Sư cả, Thánh đường Bình Minh - Phan Hòa- Bắc Bình

Thanh Thắng, Sư cả, Thánh đường Châu Hanh - Phan Thanh - Bắc Bình

Khê Châu Lai, Sư cả, Thánh đường Lâm Thành - Hàm Trí - Hàm Thuận Bắc

Nguyễn Văn Trung, Imam, Thánh đường Thanh Kiết - Phan Thanh - Bắc Bình

Dụng Xiêng, Imam, Thánh đường Bình Minh - Phan Hòa - Bắc Bình

Hội đồng Sư cả có nhiệm vụ hướng dẫn và theo dõi các hoạt động nghi lễ tôn giáo; hướng dẫn các chức sắc, tín đồ sinh hoạt tôn giáo theo đúng giáo luật và pháp luật.

Sau 4 tháng Hội đồng được thành lập, ngày 25/01/2013, tại huyện Bắc Bình, Hội đồng Sư cả Hồi giáo Bani tỉnh Bình Thuận nhiệm kỳ 2012-2016 đã tổ chức cuộc họp đánh giá tình hình, kết quả hoạt động và triển khai nhiệm vụ năm 2013. Tham dự cuộc họp có ông Mai Sên (Tỉnh ủy viên), Trưởng Ban Dân tộc tỉnh và đại diện lãnh đạo Ban Dân vận Tỉnh ủy, Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tỉnh, Sở Nội vụ và Công an tỉnh. Nhiệm vụ triển khai trong năm nhắm vào mục tiêu lập các thủ tục đề nghị các cơ quan chức năng của tỉnh cho khắc con dấu, cấp đất để xây dựng Văn phòng làm việc của Hội đồng sư cả, vận động tạo nguồn tài chính; Ban Tài chính - Kế hoạch, Ban Giáo lý phong tục, Ban Hòa giải giám sát, Ban Quản lý các chùa xây dựng quy ước sinh hoạt phong tục tín ngưỡng; thành lập các ban chuyên trách của Hội đồng sư cả; giải quyết mâu thuẫn, mất đoàn kết tại khu phố Chăm, thị trấn Lạc Tánh, huyện Tánh Linh.

Tuy nhiên cho đến nay, kế hoạch đó vẫn còn nằm trên giấy và Hội đồng Sư cả Bani cùng các Ban chức năng ở Bình Thuận đã không thể hiện tốt chức năng và vai trò của mình như người dân mong đợi. Thực tế đã để xảy ra hàng loạt vụ việc gây xung đột và mâu thuẫn trong cộng đồng người Chăm mà nguyên nhân được cho là một số tu sĩ lợi dụng sự thân cận đối với chính quyền gây bất ổn trong hệ thống tôn giáo Bani. Một số vụ việc có thể kể ra dưới đây:

• Hội đồng Sư cả và Sở Nội vụ tỉnh đã can thiệp quá sâu vào công việc nội bộ ở Thánh đường palei Bicam, giải quyết vụ việc không đúng chức năng, không thấu tình hợp lý. Cụ thể sự việc yêu cầu di dời mồ mã tổ tiên người Chăm đã tạo ra hai nhóm, một bên đồng ý di dời mồ mã theo chỉ đạo chính quyền và một bên không đồng ý di dời mồ mã theo lễ tục, tín ngưỡng. Sự việc tiếp theo là nhóm đồng ý di dời mồ mã đã tổ chức ném đã làm hư hỏng 7 căn nhà người Chăm trong đó thiệt hại nặng nhất là nhà Sư cả (Po Gru). Từ sự kiện này xảy ra tiếp theo là vụ việc phá hoại mùa màng, nương rẫy của bà con bên không đồng ý di dời mồ mã, chưa kể đến những hệ lụy xảy ra tiếp theo.

• Chính quyền can thiệp đưa người ngoài vào thực hiện làm lễ Gahul Biruw (nghĩa trang mới) cho bà con palei Bicam, thay vì Sư cả palei Bicam phải làm lễ chọn Gahul Biruw theo tục Chăm. Điều này làm xáo trộn hệ thống tín ngưỡng và ảnh hưởng đến lễ tục tập quán của người Chăm.

• Nhóm đồng ý và ủng hộ di dời mồ mã theo chính quyền gồm Imam Thai, Imam Ninh, và Imam Thanh,…đã không thi hành đúng giáo điều của tôn giáo, không tôn trọng Sư cả (Po Gru) của mình; luôn gây chia rẽ và làm ảnh hưởng đến tôn giáo và Hội đồng chức sắc, là nguyên nhân chính gây ra vụ việc đánh nhau trên nghĩa địa trong lúc di dời mồ mã, đánh nhau đổ máu trong thánh đường và đóng cửa ngày lễ hội Suk Nagar palei Bicam.

• Ba ông Imam Thai, Imam Ninh, và Imam Thanh không đồng ý cho Sư cả Bicham làm lễ tẩy rữa, tẩy uế (ngak That, ngak Thaw Bah) theo lễ tục mà dựa vào thân thế với chính quyền, gây áp lực lên Hội đồng Sư cả ký vào tờ đơn đề nghị Hội đồng Sư cả làm lễ tẩy uế. Mặc dù chủ tịch Hội đồng Sư cả ký vào đơn, nhưng tổ thư ký nhất định không chấp thuận, phản đối bằng cách không đóng dấu vào đơn vì cho rằng điều này sai với lễ tục tôn giáo. Vụ việc này nếu không giải quyết đúng thiết chế và quy định ràng buộc của tôn giáo sẽ dẫn đến đóng cửa thánh đường trong tháng Ramawan (Ramadan) năm nay.

• Hội đồng Sư cả can thiệp quá sâu vào nội bộ chức sắc thánh đường palei Njar trong vụ việc lễ tấu chức Kak Pak Pluh ở palei Njar, mặc dù Tổng Sư cả Thanh Tàu đã đồng ý và chọn ngày lành tháng tốt để cho Imam (xin giấu tên) làm lễ Kak Pak Pluh và đã gửi đơn lên UBND tỉnh và Ban Tôn giáo. Nhưng ngược lại Hội đồng Sư cả đã tẩy chay và không cho người đến tham dự và đưa ra lý do rất vô lý rằng Imam này thường đi làm lễ cúng cho gia đình mê tín dị đoan. Nhưng thực tế, Imam này được mời đến để làm các nghi lễ cúng theo đúng phong tục Chăm.

*

Trong vòng 5 năm, từ 2007 đến 2011, có 3 Hội đồng (Sư cả Hồi giáo Bani và Chức sắc tôn giáo Balamon) của người Chăm được thành lập ở hai tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận. Như vậy, sau 32 năm (kể từ 1975), tôn giáo của người Chăm mới chính thức được Chính quyền thừa nhận. Đáng chú ý là trong suốt thời gian chưa có hội đồng thành lập, người Chăm vẫn tự duy trì những lễ tục theo nghi lễ tôn giáo của tổ tiên để lại từ xa xưa mà không xảy ra những biến động lớn. Sự thành lập các Hội đồng Sư cả và Chức sắc trong những năm gần đây dẫn đến những xung đột nội bộ không đáng có và sự xâm hại tín ngưỡng, nhất là các khu mộ địa người Chăm hay vụ việc quy hoạch đất đai để xây dựng Đàn Tiên Nông (cúng tế thần nông của người Kinh) trong làng người Chăm Bani đã đặt nhiều hoài nghi cho việc thành lập các hội đồng này.

Tôn giáo luôn có những thiết chế và quy định riêng. Sự thành lập các hội đồng tôn giáo là tốt nếu vì mục đích phát triển tôn giáo. Nhưng nếu chính quyền can thiệp quá sâu vào nội bộ tôn giáo sẽ gây ảnh hưởng không tốt đến uy tín và vai trò của các Sư cả, gây chia rẻ và bất ổn trong hệ thống tổ chức tín ngưỡng tôn giáo của người Chăm. Thực trạng về bất ổn trong những năm qua cần sớm được chấn chỉnh để bảo tồn và phát huy vai trò của tôn giáo trong sự phát triển chung của cộng đồng Chăm.

Xem tin liên quan:

Nhìn lại vai trò của Hội Đồng Tôn Giáo Chăm Ahier Ninh Thuận

Nhận xét về hội đồng sư cả Chăm Bani ở Ninh Thuận

Chăm Bani yêu cầu Ninh Thuận phải ngưng chiếm đoạt mồ mã

Bình Thuận chiếm đất trong làng người Chăm Bani để xây đền miếu

Hồi Giáo Việt Nam: Chăm Bani ở Bình Thuận