Lời của BBT: Sau khi Champaka.info đăng bài của Ja Karo mang tựa đề: “Việt Nam phải chỉnh lý tên gọi đền Po Sah Ina thành đền Po Sah Anaih”, có nhiều độc muốn biết thêm về lai lịch của Po Sah Anaih và Po Sah Ina. Để trả lời cho độc giả, BBT xin đăng bài viết của Pgs. Ts. Po Dharma về hai nữ thần này.

Champa là vương quốc đã để lại cho hậu thế nhiều di tích lịch sử nằm ngổn ngang trên lãnh thổ miền trung Việt Nam, chạy dài từ biên giới Biên Hòa đến tỉnh Quảng Bình. Khởi đầu từ nam ra bắc, đồi Bà Nài, thuộc phường Phú Hài, tỉnh Bình Thuận cách thành phố Phan Thiết 7km về hướng Đông-Bắc là nơi có đền tháp đầu tiên nằm về phía cực nam của vương quốc Champa. Đây là quần thể có nhiều di tích, nhưng chỉ có 3 cái đền còn đứng vững với thời gian mà người Chăm dưới thời Pháp thuộc gọi đó là đền Po Sah Anaih chứ không phải là đền Po Sah Ina như Sở Văn Hóa tỉnh Bình Thuận đã đề ra kể từ năm 1991.

Po Sah Anaih

Antoine Cabaton là chuyên gia nghiên cứu đầu tiên dưới thời Pháp thuộc có dịp đến quan sát quần thể tháp Champa ở Phú Hài. Năm 1902, A. Cabaton (Nouvelles recherches sur les Chams, Paris, Public. EFEO, 1902, trang 17-18) ghi lại rằng theo bà con Chăm, quần thể đền tháp ở khu vực Phố Hài (Bình Thuận) gọi là quần thể tháp Po Bia Tikuh (công chúa chuột) tức là thần Mushika thường dùng làm phương tiện di chuyển cho Ganesha (nam thần có đầu voi), tức là con của đấng Shiva và phu nhân thứ nhất mang tên là Parvati. Trong quần thể tháp Po Bia Tikuh ở Phú Hài, có một cái đền chính (Kalan) trong đó có tượng Linga mà người Chăm dưới thời Pháp thuộc gọi là đền của Po Sah Anaih (công chúa đồng trinh), tức là con của Shiva và phu nhân Bhagavati (Po Ina Nagar) có đền thờ ở Nha Trang.

Ganesha, con của đấng Shiva và bà Parvati

Hai con chuột (thần Mushika) trên đầu gối thần Po Rome

Theo A. Cabaton, người Chăm còn lập một đền thờ làm bằng gổ Gahluw (cây trầm hương) ở thôn Qua Mia (Phan Rí) để thờ Po Nagar Gahluw (Công chúa Trầm Hương), tức là tên gọi thứ hai của Po Sah Anaih ở Phú Hài.

Năm 1905, E. Durand, linh mục Pháp đã từng sinh sống lâu năm tại Bình Thuận có viết một bài khảo luận về Po Sah Ina (Notes sur les Champa, BEFEO, 1905, trang 373-377). Theo truyền thuyết, Po Sah Ina là chị của vua Po Kathit (thế kỷ thứ XV). Sau trận chiến chống lại với vua Le (tức là vua Lê của Đại Việt), Po Sah Ina rời khỏi lũy phòng thủ để xây dựng đền tháp ở khu vực Phu Hai (tiếng Việt là Phú Hài) làm nơi an nghĩ của mình, nhưng người Chăm không cho biết đền Po Sah Ina tọa lạc ở đâu, chứ không phải nằm trong quần thể của đền Po Sah Anaih ở Phú Hài.

Bốn năm sau, tức là vào năm 1909, H. Parmentier, chuyên gia về đền tháp Champa cũng đặt chân đến quần thể tháp Phú Hài. Trong tác phẩm “Khảo tả đền tháp Champa” (Monuments chams de l'Annam, Paris, Public. EFEO, 1909‑1918, tome I, trang 36), H. Parmentier cũng khẳng định rằng quần thể tháp Champa tại Phú Hài mang tên là đền Po Sah Anaih, con của Po Ina Nagar. Theo H. Parmentier, quần thể có kiến trúc rất xưa, thuộc phong cách của tháp Hòa Lai (Phan Rang) xây dựng vào thế kỷ thứ IX. Trên Kalan (tháp chính) của Po Sah Anaih, có khắc bia đá trên tường, nhưng không có niên đại và cũng không ghi rõ dưới triều đại của vua nào.

H. Parmentier ghi rõ đền Po Sah Anaih và Po Bia Tikuh ở Phú Hài

Dưới thời Việt Nam Cộng Hòa, người Chăm vẫn gọi đền này là đền Po Sah Anaih. Tiếc rằng, sau năm 1991, đền Po Sah Anaih biến thành đền Po Sah Ina mà Sở Văn Hóa tỉnh Bình Thuận không cho biết lý do tại sao ?

Đây là đển Po Sah Anaih ở Phú Hài, chứ không phải đền Po Sah Ina

Po Sah Ina

Po Sah Ina là cốt truyện huyền sử Champa mà nội dung chứa đựng nhiều sự khác biệt tùy theo thời đại và khu vực.

1). Po Sah Ina nhìn qua văn bản Chăm dưới thời Pháp thuộc.

Năm 1905, E. Durand là người đầu tiên nghiên cứu về lai lịch của Po Sah Ina qua cốt chuyện viết bằng tiếng Chăm của Viện Viễn Đông Pháp mang mã số CAM 13 (Notes sur les Champa, BEFEO, 1905, trang 373-377).

Theo bản viết tay mang mã số CAM 13, Po Sah Ina là chị của vua Po Kathit (1421-1448 hoặc là 1433-1460 tùy theo dị bản) trong khi đó CM 33 cho rằng Po Sah Ina là con của vua Kathit.

Trang đầu CAM 13 của Viện Viễn Đông Pháp

Sau ngày chinh phạt Champa, vua Le (tức là vua Đại Việt dưới nhà Lê) bắt công chúa Po Sah Ina về nước để làm vợ, có một đứa con tên là cậu An. Về sau, triều đình Champa đề cử Po Kathit lên nối ngôi, nhưng Po Kathit cho biết Ngài sẵn sàng đảm trách chức cụ cai trị vương quốc với điều kiện là Po Sah Ina phải được trả tự do về nước.

Để trả lời cho sự yêu cầu này, triều đình Champa đề cử 3 sứ giả mang theo “chiếc nhẫn thần” mà Po Sah Ina đã từng biết đến, sang Đại Việt trong lúc vua Lê và đứa con là cậu An đang viếng thăm Trung Hoa. Khi đến nơi, 3 sứ giả này gặp đoàn phụ nữ đi lấy nước để phục vụ cho công chúa Po Sah Ina. Lợi dung cơ hội này, 3 sứ giả bỏ “chiếc nhẫn thần” vào bình nước của đoàn phụ nữ này. Sau khi tìm thấy “chiếc nhẫn thần” trong bình nước, Po Sah Ina nhận diện được là có sự hiện diện của sứ giả Champa tại Đại Việt và tìm cách trốn về quê hương với sứ giả này.

Sau ngày trở về của Po Sah Ina, Po Kathit chấp nhận lên ngôi và ra lệnh xây dựng một thành lũy vô cùng kiên cố gần một con sông để phòng thủ. Theo bản Chăm cổ mang mã số CM 33, thành lũy này là vòng thành sông lũy ở Phan Rí.

Nghe tin vợ mình trốn về nước, vua Lê gởi một đoàn quân hùng mạnh để chinh phạt vua Po Kathit, nhưng hoàn toàn bị thất bại, không còn sống sót một người nào.

Không còn giải pháp khác, vua Lê của Đại Việt giả làm người ăn mày sang vương quốc Champa với đứa con là cậu An để tìm Po Sah Ina. Một hôm vua Lê và đứa con đến trước thành lũy van xin quân bảo vệ vào trong thành để xin cơm nước. Khi nghe tin này, Po Sah Ina biết đứa con của mình là cậu An có mặt ở ngoài thành. Bà ra lệnh cho gặp cậu An và đuổi vô Lê trở về Đại Việt.

Sau ngày gặp gỡ với đứa con, Po Sah Ina và cậu An rời khỏi thành lũy để xây dựng đền ở Phu Hai (tiếng Việt gọi là Phú Hài) để làm nơi an nghĩ. Sau ngày từ trần của Po Sah Ina, cậu An đi lang thang trong khắp xứ sở rồi chết trên ngọn núi Bar Mah (núi vàng) và được phong thần mang tên là Po Yang Adhua Bar Mah Bangu.

Qua nội dung của bài nghiên cứu này, E. Durand cho rằng Po Sah Ina xây dựng đền tháp ở khu vực Phu Hai (tiếng Việt là Phú Hai) chỉ là một truyền thuyết mà người Chăm kể lại, không nhất thiết là đền Po Sah Ina nằm trong quần thể của đền Po Sah Anaih.

2). Po Sah Ina qua văn bản Chăm dưới thời Việt Nam Cộng Hòa

Turyền thuyết của Po Sah Ina cũng được ghi lại trong CAM MICROFILM 1 (5), trang 54-70, bản chép tay do Trung Tâm Văn Hóa Chăm Phan Rang thực hiện vào năm 1974, hiện lưu trữ tại Viện Viễn Đông Pháp. Phần đầu của truyền thuyết này rất gần gủi với nội dung của CAM 13 viết vào thời Pháp thuộc. Nhưng phần cuối thì có nội dung hơi khác biệt.

Trang đầu của CAM MICROFILM 1 (5)

Theo CAM MICROFILM 1 (5), sau ngày chiến thắng chống lại vua Lê, Po Sah Inâ gặp Po Haniimper, gốc người Hồi Giáo và kết tóc thành cặp vợ chồng chung sống với nhau. Vì vấn đề tôn giáo khác nhau nên em của Po Haniimper là Po Klaong Baruw có người vợ tên là Po Bia Dher Amah Pataih, tìm cách chia ngăn.

Một hôm Po Haniimper có chuyến đi Hue (Huế) và nói với vợ rằng đúng ba tháng ông sẽ trở về. Khi nghe thấy ba tiếng súng nổ ngoài khơi thì Po Sah Ina nhớ ra đón ông. Em của Po Haniimper là Po Klaong Biruw biết được lời căn dặn của anh trai, chưa đầy hai tháng sau, ông ra ngoài cửa biến cho nổ ba phát súng. Tưởng rằng chồng mình trở về, Po Sah Inâ vui mừng ra cửa biển đón chào, không ngờ trước mặt là em rễ mình. Po Sah Inâ lấy làm hỗ thẹn. Lần sau Po Haniimper trở về thật sự, cho nổ 3 tiếng súng, nhưng Po Sah Ina không ra đón vì sợ Po Klaong Baruw lường gạt nữa. Quá buồn lòng tưởng rằng trái tim vợ đã đổi thay, Po Haniimper bỏ đi để chung sống với người đàn bà khác tên là Bia Cangua.

Po Sah Inâ biết chồng hờn giận nên tìm cách đến để chuộc tội, nhưng tất cả đều không được như ý muốn. Quá buồn cho thân phận, Po Sah Inâ làm một chiếc ghe buồm ra khơi xây dựng đền để làm nơi an nghỉ (pak danâng ahaok dak kalan daok tak nan). Khi xây dựng tháp xong, Po Sah Ina lấy Bet (trong tiếng Chăm, bet hay bat ám chỉ cho mảnh vải, cánh buồm của chiếc ghe) vứt bỏ trong biển trước đền của Bia Anaih (blaoh ba bet nao parah di tathik anaih, pak bia anaih) để bà không còn có phương tiện trở về lục địa nữa.

Sau này, vợ của Po Klaong Baruw là Po Bia Dher Amah Pataih, cũng ra đi làm đền trên một hòn đảo Ndai Ka (đải Đại Ca?) để an nghỉ mà người Kinh gọi là đền Mba Thiem Y (Bà Thiên Y). Trong khi đó, Po Klaong Baruw lập kut ở xứ Merdi hay Maradi gần Balei Bimi ở Phan Rí. Cho đến hôm nay, người Chăm cũng không biết đảo Ndai Ka và xứ Merdi nằm ở đâu?

Trong bài viết về « Di tích và cổ vật Chiêm Thành tại Bình Thuận » (Sử Đia, số 19-20, 1970, trang 161‑168), Lê Hữu Lễ cho rằng Po Sah Ina bỏ thành lũy ra đi xây dựng đền ở một hòn đảo gần Phan Rí làm nơi an nghĩ.

3). Po Sah Ina dưới thời Cộng Hòa Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam

Vào năm 1992, Việt Nam có công trình khai quật xung quanh tháp Po Sah Anaih ở Phú Hài, phát hiện ra khoản 5 nền móng đã bị chôn vùi dưới mặt đất. Theo nhà khảo cổ học Việt Nam, đền thờ này được xây dựng từ thế kỉ XV để thờ công chúa Chăm tên là Pô Sah Inư con của vua Para Chanh. Tương truyền rằng, công chúa Pô Sah Inư là một người tài sắc vẹn toàn. Bà có công dạy cho người dân cách ứng xử, dạy nghề đánh cá, làm gốm, dệt vải cho cư dân Champa ở Pajai tức Phú Hài ngày nay. Từ những công trạng đó, người dân rất tôn kính bà. Khi mất đi, bà được nhân dân thần thánh hóa và lập đền thờ để ghi công. Ngày 03/4/1991, nhóm đền tháp này được công nhận di tích cấp Quốc gia, lấy tên gọi chung là Quần thể tháp Pô Sah Inư.

Dựa vào nền móng và gạch ngói vào thế kỷ thứ XV để đưa ra kết luận rằng đền tháp ở khu vực Phú Hài được xây dựng để thờ công chúa Po Sah Ina chỉ là lý thuyết giả tạo, đáng nghi ngờ, không có cơ sở khoa học. Chính đó là trọng tâm của vấn đề mà các nhà khoa học Việt Nam cần nên nghiên cứu thêm để hoàn trả lại tên gọi của đền Po Sah Ina vào đúng vị trí không gian của nó.

Kết luận

Văn bản Chăm mang mã số CAM 13 viết vào thời Pháp thuộc cho rằng Po Sah Ina xây dựng đền ở khu vực Phú Hài, nhưng không nói rõ đền này năm ở đâu trong khi đó văn bản Chăm CAM MICROFILM 1 (5) dưới thời Việt Nam Cộng Hòa cho rằng Po Sah Ina làm đền trên hòn đảo nằm đối diện với đền của Bia Anaih, tức là Po Sah Anaih ở Phú Hài. Điều này đã chứng minh rằng tác giả CAM MICROFILM 1 (5) công nhận vào thời điểm đó, đền Po Sah Ina nằm trên hải phận của tỉnh Bình Thuận chứ không nằm ở lục địa của khu vực Phú Hài.

Dù là Po Sah Ina làm đền ở đâu đi nữa, lai lịch của bà mà người Chăm kể lại chỉ là cốt truyện mang tính cách huyền sử ra đời vào thế kỷ thứ XV, không liên hệ gì đế đền Po Sah Anaih ở Phú Hài, một di sản lịch sử xây dựng vào thế kỷ thứ IX.

Khởi đầu của cốt truyện cho rằng Po Sah Ina lấy vua Đại Việt thời Hậu Lê, sau đó vua Lê đem quân tấn công Panduranga, tiểu vương quốc ở miền Nam Champa vào năm 1397 theo CAM 13 (xem E. Durand, 1905, trang 375) hay vào năm 1440 theo CAM MICROFILM 1 (5). Đây chỉ là câu chuyện huyền thoại mang tính cách dân gian. Vì rằng trong biên niên sử Việt Nam hay tư liệu Champa không bao giờ nói đến vua Lê lấy công chúa Champa và cũng không bao giờ ghi rằng Đại Việt xua quân tấn công Panduranga vào năm 1397 hay 1440. Lần đầu tiên trong lịch sử, quân đội Đại Việt hay Nhà Nguyễn đưa quân đến vùng Phan Rang là vào năm 1653 và đến vùng Phan Rí vào năm 1692 mà thôi.

Hôm nay, Phú Quí là hòn đảo duy nhất nằm trong hải phận của tỉnh Bình Thuận có nhiều di tích lịch sử Champa, trong đó có một cái đền của công chúa Champa tên là Bàn Tranh mà truyền thuyết người Kinh cho rằng đầy đền thờ do người Chăm xây dựng vào cuối thế kỷ XV. Có chăng đây là đền của Po Sah Ina hay đền của bà Po Bia Dher Amah Pataih, hai nhân vật người Chăm ra khơi thuộc tỉnh Bình Thuận để xây dựng đền đài làm nơi an nghỉ của mình?

Đền công chúa Bàn Tranh ở đảo Phú Quí

Đứng trên phương diện tín ngưỡng mà phân tích, công chúa Bàn Tranh có đền thờ ở đảo Phú Quí không thể ám chỉ cho Bia Dher Amah Pataih, tức là người Hồi Giáo, vợ của Po Klaong Baruw. Vì theo truyền thống, một người Hồi Giáo khi từ trần thì linh hồn của họ trở về thiêng đường của đấng Allah, không biến thành thần linh (yang) như người Chăm Bà La Môn Giáo để rồi dân chúng phải lập đền đài để thờ cúng. Vua Po Rome có 3 phu nhân gốc Chăm, Radhe và Hồi Giáo. Phu nhân gốc Chăm và Radhe được tôn thờ tại tháp Po Rome, nhưng không bao giờ có đền dành cho phu nhân Hồi Giáo. Đó là thí dụ điển hình.

Nếu công chúa Bàn Tranh ở hòn đảo Phú Quí không phải là bà Bia Dher Amah Pataih, người phụ nữ Hồi Giáo, thế thì nhân vật còn lại mà người Kinh gọi công chúa Bàn Tranh phải là Po Sah Ina, chị của vua Po Kathit? Nhưng đây chỉ là một giả thuyết mà các nhà nghiên cứu cần phải kiểm chứng lại.