P-B. Lafont

Jaya Simhavarman (La Khải) mất vào năm 1401. Người con trai của ông ta tên là Virabhadravarman (hay Ba Ðích Lại gọi theo biên niên sử Việt Nam) lên ngôi kế vị. Lợi dụng ngày băng hà của vua La Khải, Hồ Quí Ly, vị vua đầu tiên của nhà Hồ thay thế nhà Trần vào năm 1394, xua quân tấn công Champa, nhưng thất bại.

Vua Hồ lại mở trận tấn công thứ hai vào năm 1402. Ðứng trước lực lượng quân sự quá hùng mạnh của đối phương, vua Virabhadravarman (Ba Ðích Lại) phải trả lại cho Hồ Quí Ly tiểu vuơng quốc Amaravati bị mất vào năm 1306 để đổi lấy việc rút quân Ðại Việt ra khỏi Champa. Vì tưởng rằng có thể chiếm thêm đất đai Champa một cách dễ dàng, vua Ðại Việt mở trận tấn công Vijaya lần thứ ba vào năm 1403-1404. Nhưng sự can thiệp của nhà Minh (Trung Hoa) buộc quân đội viễn chinh của Ðại Việt phải quay đầu trở về. Rồi lấy cớ việc nhà Hồ tiếm ngôi nhà Trần, hoàng đế nhà Minh xua quân tấn công Ðại Việt vào năm 1407. Chiến tranh giữa Trung Hoa và Ðại Việt đã giúp Champa thoát ra khỏi sự đe dọa của lân bang miền bắc và thu hồi lại tiểu vương quốc Amaravati. Lợi dụng tình hình bất ổn ở Ðại Việt, vua Virabhadravarman (Ba Ðích Lại) xua quân tấn công Campuchia, một quốc gia rất suy yếu vì phải đối phó với chiến tranh liên miên chống lại vương quốc Ayudhya (Thái Lan) kể từ giữa thế kỷ XIV. Mặc dù Trung Hoa đã hai lần khiển trách vào năm 1408 và 1414, vua Virabhadravarman (Ba Ðích Lại) vẫn tiếp tục tấn công Campuchia để chiếm vùng Biên Hòa (A. Cabaton, «L'inscription de Biên-hòa», trong BEFEO IV, 1904, trg 687 và tiếp theo). Cũng nhờ trận chiến này, Champa dời biên giới phía nam của mình đến núi But, ngọn núi mà nhà thương thuyền Bồ Ðào Nha cho biết nó là biên giới phía đông chia cách Champa và vương quốc Campuchia kể từ đầu thế kỷ XVII. Năm 1427, Virabhadravarman (Ba Ðích Lại) cử một phái đoàn sang Thăng Long để tiếp kiến với vua Lê Lợi, nhân vật đã giải phóng Ðại Việt ra khỏi sự đô hộ của Trung Hoa vào năm 1428 để thiết lập triều đại nhà Lê. Sau 32 năm phục vụ cho vương quốc, Virabhadravarman (Ba Ðích Lại) được nhận tấn phong vào năm 1432 với tên vương hiệu là Vrasu Indravarman.

Năm 1441, Vrasu Indravarman băng hà và được thay thế bởi một vị vua mà biên niên sử Việt Nam gọi là Maha Bí Cai. Kể từ năm 1444, Maha Bí Cai gia tăng các cuộc chiến đánh phá láng giềng miền bắc. Sau khi đã chinh phục được thái độ trung lập của nhà Ming, vua Ðại Việt xua quân chinh phạt Champa vào năm 1446, chiếm Vijaya và bắt được Maha Bí Cai làm tù binh đưa về Thăng Long, sau đó đưa người cháu của ông ta tên là Maha Quí Lai lên nắm chính quyền. Vừa mới lên ngôi, Maha Quí Lai tức thời dâng lễ vật lên vua Lê Nhân Tông vào năm 1447. Hai năm sau tức là năm 1449, Maha Quí Lai đã bị người em tên Maha Quí Ðô truất phế. Sau ngày lật đổ chính quyền, Maha Quí Ðô xin Trung Hoa tấn phong vào năm 1457. Lên ngôi chưa đầy một năm, Maha Quí Ðô bị ám sát vào năm 1458. Người kế ngôi của ông ta mà biên niên sử Ðại Việt gọi là Trà Duyệt chỉ trị vì môt thời gian rất ngắn ngủi, vì năm 1460, ông vua này buộc phải thoái vị nhưng không cho biết lý do, để nhường ngôi lại cho người em là Trà Toàn tức là vị vua cuối cùng của Champa đóng đô ở Vijaya.

Mặc dù vua Lê Thánh Tông đã mấy lần yêu cầu Champa phải dâng thêm cống vật, nhưng Trà Toàn từ chối tuân lệnh và còn xua quân tấn công vào Ðại Việt vào năm 1468 và năm 1469. Ðể trả lời cho thái độ của Trà Toàn, vua Lê Thánh Tông xua quân phản công, đánh chiếm Champa năm kế tiếp. Năm 1471, Vijaya bị thất thủ và bị san bằng. Khoảng 20 000 người dân của Vijaya bị bắt làm tù binh và di đày sang nơi khác và một phần còn lại có số lượng vào khoảng 40 000 cho đến 60 000 người bị tàn sát. Trà Toàn bị bắt và từ trần trên đường về Thăng Long (Bùi Quang Tung, Le Ðại Việt et ses voisins, Paris, L'Harmattan, 1990, trg. 73-86).

Sự thất thủ Vijaya vào năm 1471 đánh dấu cho sự cáo chung của một nền văn minh và một vương quốc Champa trên bước đường suy tàn. Nhưng đây cũng là thời điểm suy đồi của một nền văn minh Ấn Giáo trước đà tiến quân của Hồi Giáo để xâm chiếm Ấn Ðộ kể từ cuối thế kỷ XII, để rồi Champa không còn nhận thêm ảnh hưởng văn hóa Ấn Giáo nữa. Sự xụp đổ của nền văn minh Ấn Giáo tại Champa đã gây ra sự tan vỡ của các cơ cấu tổ chức xã hội và tín ngưỡng mà vuơng quốc này đã cố gắng gầy dựng gần 15 thế kỷ. Và nó phát sinh từ sự thất bại quân sự dồn dập kể từ thế kỷ XI đã làm mất đi những niềm tin vào Ấn Giáo mà Champa thường dựa vào đó để làm nền tảng di sản tinh thần của mình, một di sản thiêng liêng do các vị thần linh sáng tạo, nhưng chính con người đã đứng ra phá hỏng nó. Kể từ đó, dân chúng Champa không còn đặt niềm tin vào Ấn Giáo nữa. Sự thất thủ của Vijaya vào năm 1471 là kết quả của một cuộc đấu tranh dai dẳng giữa nền văn minh Ấn Giáo của Champa chống lại nền văn minh Trung Hoa của dân tộc Việt. Một khi Ðại Việt không đủ sức để tiến quân sang phía bắc vì bị Trung Hoa ngăn chận lại, thì họ phải tìm cách áp dụng chính sách Nam Tiến. Ðây là cuộc chiến giữa hai đối tượng thù địch Champa và Ðại Việt nhằm bảo vệ sự sinh tồn của mình. Tiếc rằng ván bài đã diễn ra kể từ cuối thế kỷ thứ X đã đánh dấu bằng những cuộc thoái lui liên tục của Champa. Chính vì thế, năm 1471 đã trở thành biểu tượng cho cuộc chiến thắng vẻ vang của nền văn minh Hoa-Việt chống lại di sản Ấn Giáo tại Champa đã từng thống trị khu vực miền đông của bán đảo Ðông Dương kể từ thế kỷ thứ IV. Cũng nhằm biểu dương cho cuộc chiến thắng này mà Ðại Việt đã tàn phá thành Vijaya (Ðồ Bàn) và chiếm đọat đất đai của Champa bất cứ lúc nào mà quốc gia này cảm thấy có thể thực hiện được để áp đặt nền văn hóa Hoa-Việt lên dân tộc Champa thua trận. Lãnh thổ đã lọt vào tay Ðại Việt là các tiểu vương quốc nằm ở phía bắc của Champa, vốn là trung tâm quyền lực của nền văn minh Ấn Giáo, nơi còn tồn tại toàn bộ di sản tinh thần của nó. Nếu Mĩ Sơn là biểu tượng cho công trình kiến trúc và nghệ thuật Ấn Giáo, Ðồng Dương biểu tượng cho trung tâm Phật Giáo đại thừa thì Trà Kiệu cũng là trung tâm truyền bá và phát triển triết lý Ấn Giáo qua các thời đại.

(Nguồn tư liệu : P-B Lafont, «Vương Quốc Champa. Địa Dư, Dân Cư và Lịch Sử», Champaka số 11, 2011, tr. 178-182)