Tháp Po Klaong Garai

Từ trước đến nay, hầu hết các nhà nghiên cứu về lịch sử về nền văn minh Champa đều có những ngộ nhận về thân thế của vua Po Kloang Garai, một vị vua nổi tiếng trong lịch sử Champa mà ngày nay người Chăm vẫn thờ phụng. Phần lớn các nhà nghiên cứu này (như Nguyễn Đình Tư, 1974: 79; Sakaya, 2010: 55) đều xem Po Kloang Garai là vua Jaya Sinhavarman III hay là Chế Mân. Trong khi đó, nhiều cứ liệu lịch sử cho thấy Po Klaong Garai và Sinhavarman III (Chế Mân) là hai vị vua khác nhau, xuất thân từ hai địa phương và hai hoàn cảnh lịch sử khác nhau. Mặt khác, trong quá trình tìm hiểu về lịch sử Champa, chúng tôi còn nhận ra nhiều vấn đề mới của tháp Po Kloang Garai, tháp mà từ trước đến này vẫn được hình dung đơn thuần là tháp thờ ngài Po Kloang Garai.

Nguyên nhân ngộ nhận về vua Po Kloang Garai

Po Kloang Garai là vị vua thường xuất hiện trong biên niên sử (Sakarai dak rai patao) và các truyền thuyết của người Chăm ở Panduranga.

E. Aymonier (1890: 145‑206) là người đầu tiên nghiên cứu về tác phẩm biên niên sử này, trong đó ông cho rằng Po Kloang Garai là một vị vua huyền sử (Patao Engkat), vì Ngài tự sinh ra và khi chết, Ngài tự trở về thiên đường. Xuất thân từ Palei  Caklaing (Ninh Thuận), Po Kloang Garai lên ngôi vua và đóng đô ở Bal Sri Banay và sau đó là Bal Hangaow thuộc tiểu quốc Panduranga.

Năm 1965, Dorohiem và Dohamide ấn hành tác phẩm “Dân tộc Chàm lược sử” trong đó, hai tác giả có dịch bài “Biên Niên Sử Chăm” của  E. Aymonier sang tiếng Việt, nhưng thay đổi đi nội dung trong phần phiên dịch bằng cách biến Po Klaong Garai thành vua Champa thật sự lên ngôi từ năm 1151 đến 1205.

Năm 1978, trong luận án tốt nghiệp ở Đai Học Sorbonne Paris mang tựa đề “Biên Niên Sử Panduranga”, Po Dharma cũng khẩng định rằng Po Klaong Garai chỉ là vị vua huyền sử, hiện có bức tượng nằm trong tháp Po Klaong Garai do vua Chế Mân (1287-1307) xây dựng.  

Năm 2013, Po Dharma (trang 62) cũng nhắc lại trong bài viết khẩn định rằng Po Klaong Garai là vua huyền sử thuộc tiểu vương quốc Panduranga, không liên hệ gì đến Chế Mân, vua của liên bang Champa  đóng đô ở Thành Đồ Bàn và cũng chứng minh rằng Sri Banay (tiếng Việt là Thị Nại = hải cảng) không nằm trong biên giới của tỉnh Bình Định mà là ở Nại (hải cảng) của bải biển Ninh Chữ (Ninh Thuận).

Liên quan đến Chế Mân (Jaya Sinhavarman III), ngài là vị vua của liên bang  Champa từ năm 1287 đến năm 1307, đóng đô tại Vijaya (Đồ Bàn) thuộc tỉnh Bình Định ngày nay. Ngài tên thật là Harijit, đã từng chỉ huy cuộc kháng chiến chống lại quân Mông Cổ xâm lược Champa trong những năm 1283-1285 (G. Maspero, 1928: 175 -187, theo bản dịch tiếng Việt của Lê Tư Lành; P-B. Lafont, 2011: 169-171). Cũng theo các biên niên sử Việt Nam, vị vua này là người đã gây dựng một nền bang giao tốt đẹp với Đại Việt và đã kết hôn cũng với công chúa Huyền Trân (Đại Việt Sử ký Toàn thư, 2009: 339 - 340, Trần Trọng Kim, 2010: 173).

Dựa vào tiểu sử và các tư liệu liên quan đến hai vị vua này, người ta thấy rằng Po Kloang Garai và Chế Mân là hai vị vua khác, nằm trong không gian và thời gian lịch sử hoàn toàn khác nhau. Theo Dorohiem và Dohamide, Po Kloang Garai là vị vua xuất hiện khoảng cuối thế kỷ XII đầu thế kỷ XIII (1151-1205), nhưng đây là giả thuyết do hai tác giả này đưa ra. Đây chỉ là công tác phiên dịch sai lầm từ bài viết của E. Aymonier, vì Chế Mân là vua nắm quyền ở cuối thế kỷ XIII, tức là triều đại của hai vị vua cách nhau khoảng gần 1 thế kỷ. Thêm vào đó, Po Kloang Garai được các truyền thuyết mô tả là người xuất thân từ Panduranga và khi lên ngôi cũng đóng đô tại đây. Ngược lại Chế Mân là vị vua trị vì ở Vijaya – Bình Định. Đây là hai địa điểm nằm cách xa nhau và là hai tiểu quốc khác nằm trong liên bang Champa.

Những nhầm lẫn này bắt nguồn từ tác phẩm Dân Tộc Chàm Lược Sử của Dorohiem và Dohamide (1865) đã dịch sai lầm về nội dung bài viết của E. Aymonier. Vì rằng các tư liệu bia ký ở Champa và các văn bản của Trung Hoa, Đại Việt chủ yếu nêu lên các sự kiện, các vị vua trị vì ở Vijaya, tức là vua của liên bang Champa, trong đó thường nói đến Jaya Sinhavarman III hay Chế Mân. Trong khi các văn bản viết bằng Akhar Thrah Chăm ở Panduranga mới xuất hiện từ sau thế kỷ XV, chủ yếu nói về các biên cố lịch sử, các triều vua trị vì ở Panduranga, trong đó vua huyền sử là  Po Kloang Garai.

Vì không phân biệt được sự khác biệt giữa hai nhóm tài liệu này mà một số các học giả đã đánh giá các tư liệu Chăm ở Panduranga chỉ là những tư liệu huyền hoặc, không có giá trị lịch sử mà chỉ có giá trị về ngôn ngữ... (E. Aymonier, 1890: 149; J.Boisselier, 1963: 318; Dohamine-Dorohiem, 1965: 119 - 122). Từ đó, người ta không nhận thức được Champa là một quốc gia liên bang trong đó những vị vua trị vì ở Vijaya không liên hệ gì với vua trị vì ở Panduranga, vì đây là hai yếu tố lịch sử khác nhau của một vương quốc. Hậu quả của những sai lầm này, là việc đánh đồng vua Po Kloang Garai (của Panduranga) với vua Sinhavarman III (vua của liên bang Champa, trị vì tại Vijaya) hay đánh đồng giữa Po Binthuen và Chế Bồng Nga.

Vì những lẽ ấy, chúng tôi muốn đính chính một lần nửa rằng Po Kloang Garai và Jaya Sinhavarman III (Chế Mân) là hai nhân vật lịch sử khác nhau.  

Nhận thức mới về tháp Po Kloang Garrai hiện nay

Mối liên hệ duy nhất, nếu có, giữa Po Kloang Garai và Jaya Sinhavarman III (Chế Mân) là tháp thờ vua Po Kloang Garai được xây dựng dưới triều Sinhavarman III (1287-1307), như nhiều học giả đã khẳng định (H. Parmentier, 1909: 81-95 trích dẩn từ tác phẩm tiếng Viêt của Dohamine – Dorohiem, 1965: 75....; Ngô Văn Doanh, 1994: 190). Hôm nay, tháp này tọa lạc trên núi Trầu (cek Hala), thuộc địa phận thành phố Phan Rang – Tháp Chàm (Ninh Thận) mang tên là tháp Po Kloang Garai. Và thực tế hằng năm người Chăm vẫn cúng lễ cho vua Po Kloang Garai qua biểu tượng Mukhalinga đặt bên trong điện thờ chính. Tuy nhiên, có phải từ thời kỳ đầu tiên cho đến hôm nay ngôi tháp này chỉ dùng để thờ tự vua Po Kloang Garai hay không? Đây là một vấn đề cần xem lại:

Ai cũng biết rằng, lịch sử Champa trải qua hai thời kỳ lớn: thời kỷ Ấn Độ hóa (thế kỷ II – XV) và bản địa hóa, sau thế kỷ XV (P-B. Lafont, 2011, 135). Tương ứng với hai thời kỳ này, Champa cũng đã trải qua hai thời kỳ văn minh khác nhau. Từ thế kỷ II đến thế kỷ XV, Champa đã vây mượn các mô hình tôn giáo, tổ chức chính trị - xã hội và văn hóa của Ấn Độ để xây dựng mô hình của quốc gia mình. Sau thế kỷ XV, Champa đã từ bỏ văn hóa Ấn Độ, tiếp thu văn minh Hồi giáo (từ Mã Lai) kết hợp với các tín ngưỡng địa phương để tạo nên một nền văn mới mang đầy yếu tố bản địa (Po Dharma, 1999: 24-25; Sakaya, 2013: 252).

Trong thời kỳ Ấn hóa (trước thế kỷ XV), vương quốc Champa tiếp thu các tôn giáo phát xuất từ Ấn Độ, nhưng tôn giáo này chỉ giành cho tầng lớp quí tộc gồm gia đình hoàng gia và các giới quí phái. Nhà vua mỗi khi lên ngôi thường là người cho xây dựng các tháp bằng gạch để thờ các thần linh có gốc Ấn giáo nhất là Shiva... Đặc điểm của các tháp thờ thần Shiva là thờ các ngẫu tượng linga-yoni, mà Mukhalinga chỉ là một dạng thức của nó. Ở những đền tháp thờ Shiva, xuất hiện hầu khắp ở Champa, ta nhận thấy, mỗi vị vua khi xây đền đều có để lại bia ký ghi chép về quá trình dựng đền, lễ tế và của cải dâng vào đền và nhất là danh xưng của vị thần (Shiva) được thờ trong đền, mà ứng với mỗi vị vua sẽ có một cách gọi thần Shiva khác nhau theo công thức: tên vua trị vì + tên thần (thường là desvara). Chẳng hạn, vua Bhadravarman I (thế kỷ IV) xây đền để thờ thần Bhadresvara (Bhadra + desvara) hay vua Indravarman I thờ thần Indrabhadrecvara... (Finot, 1903: 642; G. Maspero, 1928: 55 – 56, 64, trích dẩn từ bản dịch tiếng Viêt chưa công bố của Lê Tư Lành....).

Tương tự vậy, hiện tượng này cũng xuất hiện ở tháp Po Kloang Garai. Bia ký được phát hiện trên mi cửa của ngôi đền chính ghi nhận việc vị vua xây đền đã thở vị thần Shiva, với một danh xưng kết hợp vua thần là Sinhavarmalingesvara, trong đó Sinhavarman tức là vua Jaya Sinhavarman III và lingesvara là tên thần (E. Aymonier, 1891: 70, trích dẩn từ tác phẩm tiếng Viêt của Po Dharma, 2007: 6...). Như vậy, có thể thấy từ thời điểm ngôi tháp ra đời (khoảng thế kỷ XIII) đến trước thế kỷ XV, ngôi tháp được xây dựng để thờ thần Shiva bởi Sinhavarman III, chứ không phải là vua Po Koang Garai, một vị vua chỉ xuất hiện trong biên niên sử và các huyền thoại ở xứ Panduranga, không hề có liên hệ với Sinhavarman III một vị vua cầm quyền ở Viijaya – Champa.

Chỉ từ sau thế kỷ XV, khi Champa bước vào thời kỳ bản địa hóa, trong đó có sự bản địa hóa về tín ngưỡng tôn giáo. Người dân địa phương biến ngôi đền thờ thần Shiva do vua Chế Mân xây dựng thành ngôi đền thờ thần Po Klaong Garai, một vị vua địa phương được người dân thần thánh hóa. Ngay cả ngẫu tượng linga – yoni của Ấn Giáo, vốn là biểu tượng của sự thờ cúng thần Shiva, cũng bị chuyển hóa thành bức tượng của thần Po Kloang Garai như một dấu hiệu của sự bản địa hóa về tín ngưỡng – tôn giáo (Lafont, 2011, tr. 80).

Từ những căn cứ này, chúng tôi tạm đưa ra một quan điểm khác về ngôi tháp thờ vua Po Kloang Garai hiện nay. Rằng ngôi tháp này đầu tiên được vua Sinharvarman xây dựng để thờ thần Shiva, như hầu khắp các tháp Chăm ở dọc miền Trung Việt Nam. Sau này, vào thời kỳ bản địa hóa, người Chăm mới biến ngôi tháp này thành tháp thờ vua huyền thoại Po Kloang Garai, một vị vua thần có công lao dẫn thủy nhập điền ở vùng đất Panduranga. Do vậy, quan điểm cho rằng tháp này được vua Sinhavarman III xây dựng để thờ vua Po Kloang Garai là không có cơ sở lịch sử, mà chỉ dựa trên quan sát hiện nay, vì vậy mà không xác đáng.  

Tài liệu tham khảo

Aymonier. E,. Légendes historiques des Chams, in Excursions et Reconnais­sances XIV‑32 (1890), pp. 145‑206.

Aymonier. E, “Premieøre eùtude sur les inscriptions tchames”, trong Journal Asiatique XVII-1 (1891)

Boisselier. J, La statuaire du Champa. Recherches sur les cultes et l'iconographie, EFEO LIV, Paris, 1963.

Durand. E, “Notes sur les Chams. III . La Chronique Royale”, trong BEFEO V (1905), pp. 377-382.

Dohamine – Dorohiem, Dân tộc Chàm lược sử, Saigon, 1965.

Ngô Văn Doanh, Văn hóa cổ Champa, Nxb. Văn hóa Dân tộc, Hà Nội, 1994.

Nhiều tác giả, Đại Việt Sử ký Toàn thư, Nxb. Văn học, Hà Nội, 2009.

Finot. L, “Stèle de Cambhuvarman à Mĩ-sơn”, BEFEO III, 1903.

Lafont. P-B, Vương quốc Champa : Dân cư – địa dư – lịch sử, IOC – Champa, San Jose, 2011.

Maspero. G, Le Royaume de Champa, Van Oest, Paris, 1928, bản dịch tiếng Việt của Lê Tư Lành.

Nguyễn Đình Tư, Non nước Ninh Thuận, Sống mới, Saigon, 1974.

Parmentier. H, Inventaire Descriptif des Monuments Cam de L’Annam, I,  Ernest Leroux, Paris, 1909.

Po Dharma, Chroniques du Panduranga, EPHE-Sorbonne, Paris, 1978.

Po Dharma, “Góp phần tìm hiểu lịch sử Champa”, trong Champaka 1, IOC – Champa, San Jose, 1999.

Po Dharma, “Ngôn ngữ và chữ viết Chăm trong quá trình lịch sử” trong Kỷ yếu hội thảo: Lịch sử ngôn ngữ và chữ Viết Chăm, Kuala Lumpur, 2007.

Po Dharma, Vương quốc Champa: lịch sử 33 năm cuối cùng, IOC – Champa, San Jose, 2012.

Sakaya, Văn hóa Chăm nghiên cứu và phê bình, Nxb. Phụ nữ, Hà Nội, 2010.

Sakaya, Tiếp cận một số vấn đề văn hóa Champa, Nxb. Tri thức, Hà Nội, 2013. 

Trần Trọng Kim, Việt Nam sử lược, Nxb. Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2010.